Fort Neufähr (Płoni Wielkiej)

W polskiej literaturze najczęściej określany jest jako fort Płoni Wielkiej, co jest zaczerpnięciem nazwy od najbliższej osady (niem. Große Plehnendorf). Dokładnie rzec jednak ujmując, pierwotna nazwa nawiązuje do miejscowości Górka (Neufähr). Istniała ona do 1840 r. W tym właśnie roku doszło do przedarcia się spiętrzonych zatorem lodowym wód Wisły przez wydmy Mierzei Wiślanej i utorowanie sobie tym samym nowego ujścia do Zatoki Gdańskiej. Przełom Wisły, zwany też niekiedy Wisłą Śmiałą, zabrał ze sobą także część domostw z wsi Górka, a samą miejscowość podzielił na dwie, oddzielone od siebie nowym korytem rzecznym, osady: Górki Wschodnie (Östlich-Neufähr) i Zachodnie (Westlich-Neufähr).

Właśnie w związku z potrzebą zabezpieczenia koryta Wisła u zbiegu z jej Przełomem należy wiązać genezę powstania fortu.

• przeczytaj: Na urodzinach Wisły Śmiałej

Pierwsze plany odnośnie budowy fortu u straży przy rozwidleniu Martwej i Śmiałej Wisły zostały ukończone już w 1842 r. Prace budowlane ostatecznie jednak rozpoczęto trzy lata później i w zasadniczej formie ukończono w 1848 r. (jako ostateczny koniec prac przy wznoszeniu fortu podaje się niekiedy rok 1850).

Ostatecznie powstała sześciokątna reduta (Redoute) z charakterystyczną, bowiem sflankowaną dwoma wieżami, skazamatowaną, dwukondygnacyjną reditą (Turm-Reduit), która kryła w sobie pomieszczenia koszarowe. W forcie mieścił się także jeden wojenny magazyn prochowy, a na wałach trzy wolnostojące, murowane remizy artyleryjskie. Obronę czynną mokrej fosy zapewniały trzy jednokondygnacyjne, podłużne kaponiery i mur Carnota. Drogę do fortu poprowadzono od strony północno-zachodniej – aby dostać się do wnętrza, trzeba było pokonać most zwodzony, a następnie solidną bramę.

W latach 80. XIX w. przeprowadzono niewielkie w zakresie prace modernizacyjne, ale nie wpłynęły one w znacznym stopniu na kształt fortu. Były one związane najprawdopodobniej z przezbrojeniem fortu, bowiem najpóźniej w 1892 r. w forcie ulokowano cztery armaty polowe (9cm sFK, czyli ciężkie armaty polowe w istocie kalibru 8,8 cm). W wypadku wojny planowano, że bateria mobilizacyjna (Armierungsbatterie), która miała działać wspólnie z obsadą fortu Neufähr w celu obrony Przełomu Wisły, będzie ulokowana w rejonie Góry Źródlanej (Quellberg) – niewielkiego wzniesienia (23 m. n.p.m.) zlokalizowanego na północny-zachód od fortu, już po drugiej stronie Martwej Wisły. Uzbrojenie baterii Góry Źródlanej miało być identyczne, jak baterii w forcie Neufähr.

Artylerię w forcie, podobnie zresztą, jak w całym pasie nadmorskim, obsługiwali od połowy lat 80. XIX w. wpierw żołnierze z 2. (Pomorskiego) Pułku Artylerii Ciężkiej im. gen. Gustava Eduarda von Hindersin, czyli 2. (Pommersches) Fußartillerie-Regiment von Hindersin. Od 1911 r. zastąpili ich artylerzyści z nowoutworzonego w garnizonie 17. Pułku Artylerii Ciężkiej (2. Zachodniopruskiego) – 17. Fußartillerie-Regiment (2. Westpreußisches). Na chwilę obecną nie udało się potwierdzić z całą pewnością, jaka jednostka stacjonowała w forcie od 1848 r. w. do lat 80. XIX w.

Po demilitaryzacja Gdańska związanej z utworzeniem Wolnego Miasta Gdańska w okresie międzywojennym, fort Neufähr został przekazany w użytkowanie policji gdańskiej. Część fosy fortu (od strony Wisły) zasypano i poprowadzono na jej miejscu drogę. Nie są dokładnie znane losy fortu w latach II wojny światowej, jak i w okresie powojennym. W latach 60. bądź 70. ub. w. fort został już całkowicie rozebrany i dziś nie pozostał po nim praktycznie żaden już ślad.

Czy wiesz, że…

… fort Neufähr był w okresie międzywojennym największym składem nielegalnego uzbrojenia, które posiadała policja gdańska? Na terenie pilnie strzeżonego fortu w latach 30. ub. w. magazynowanego nie tylko ciężką broń maszynową czy amunicję, ale nawet artylerię i materiały wybuchowe. W forcie prowadzono także szkolenia de facto o charakterze wojskowym.

Artykuł ukazał się pierwotnie 05.10.2014 na stronie jandaniluk.pl.

Jan Daniluk