Chciałabym dziś przybliżyć w skrócie dzieje Kościerzyny – obecnie miasta powiatowego położonego w południowej części Pojezierza Kaszubskiego.
W herbie tego miasta widnieje niedźwiedź; historię powstania herbu tłumaczy się za pomocą legendy o niedźwiedziu nękającym mieszkańców dopóty, dopóki nie znalazł się śmiałek – syn kowala gotowy stoczyć ze zwierzęciem walkę na śmierć i życie.
Kościerzyna to bardzo stare miasto, którego początki sięgają końca XIII w. Z tego czasu pochodzi dokument wystawiony przez księcia Mściwoja II (z 1284r.), w którym nazwa miejscowości brzmi (po łacinie) „Costerina”. Według Franciszka Mamuszki ta łacińska nazwa ma związek z wyrazem „Kostra” czyli polem z kościerzą , czyli paździerzem. W tamtym czasie znajdował się w tym miejscu gród obronny książąt gdańsko-pomorskich położony „na wyniosłym cyplu morenowym, w otoczeniu jeziora i nieprzebytych mokradeł” (Franciszek Mamuszka „Gdańsk i Ziemia Gdańska”).
W czasie podboju Pomorza przez Krzyżaków „panią na Costerninie i na rozciągającej się na tych obszarach ziemi Pirsna [nazwa okolicy grodu przytaczana przez Franciszka Mamuszkę – przyp. aut.] była córka Sambora II tczewskiego, Gertruda”. Została ona zmuszona przez Krzyżaków do oddania im tej ziemi za bardzo niską zapłatą, niewspółmierną do ich rzeczywistej wartości, trzystu grzywien.
Krzyżacy nadali miastu własne prawo lokacyjne (chełmińskie) w 1346 r. Jak twierdzi Franciszek Mamuszka, wówczas wytyczono rynek oraz uliczki, których układ niewiele zmienił się do naszych czasów. Ludność miasteczka była uboga, utrzymywała się z rolnictwa (co nie przynosiło zbyt dużych dochodów z uwagi na słabą jakościowo, piaszczystą ziemię), z rybołówstwa i rzemiosła.
Po wojnie trzynastoletniej i przejściu Kościerzyny pod władanie Rzeczypospolitej w grodzie tym rezydowali polscy starostowie: Kostka (kilku przedstawicieli tego rodu, herbu Dąbrowa), Czartoryscy, Denhoffowie i Przebendowski.
Po pierwszym rozbiorze Polski ziemia ta została przejęta przez Prusaków, którzy w Kościerzynie ulokowali władze powiatowe. W tamtym czasie notowano liczbę 794 mieszkańców, sto lat później już 6 tysięcy, w tym prawie dwie trzecie Polaków. Na rozwój Kościerzyny wpłynęło doprowadzenie tu linii kolejowej i dróg bitych oraz powstanie kilku drobnych zakładów przemysłowych.
Pod koniec XIX w. Kościerzyna stała się głównym ośrodkiem życia narodowego i kulturalnego na Kaszubach. Tu należy koniecznie wspomnieć o doktorze Aleksandrze Majkowskim, który na początku XX w. mieszkał w tym miasteczku i pracował tu jako lekarz. Patronował on grupie ludzi, którzy starali się rozwinąć ruch umysłowy i społeczny w tym regionie. Z inicjatywy Majkowskiego powstało tu pismo „Gryf”, w którym zamieszczane były utwory literackie, artykuły historyczne (zwłaszcza dotyczące dziejów Pomorza), artykuły z dziedziny etnografii; przeciwstawiało się ono szowinistycznym czasopismom niemieckim.
Dzięki Aleksandrowi Majkowskiemu powstał tu także „Dom Kaszubski”, zespoły ludowe; rozpowszechniana była polska prasa oraz polska sztuka ludowa.
W czasie pierwszej wojny światowej powstała w Kościerzynie Tajna Organizacja Wojskowa. Na przełomie 1918 i 1919 r. zostały usunięte władze pruskie oraz rozbrojony „Grenzschutz” (w dosłownym tłumaczeniu „Ochrona Granic Wschód” czyli paramilitarna ochotnicza organizacja powstała na wschodnich rubieżach Republiki Weimarskiej, która zbrojnie przeciwstawiała się odłączeniu terenów wschodnich od Republiki).
W 1919 r. Kaszubi wysłali na Konferencję Pokojową do Paryża swych dwóch kandydatów: mieszkańca Oliwy – Antoniego Abrahama oraz zamieszkałego w Kościerzynie Tomasza Rogalę .
Uczynię dygresję dotyczącą obu wspomnianych postaci. Tomasz Rogala (1860-1951) – szewc (prowadził warsztat w Kościerzynie), działacz organizacji patriotycznych, zwany był często „królem kaszubskim”. Współpracował z Aleksandrem Majkowskim, współorganizował w 1906 r. strajk szkolny w Kościerzynie (przeciwko zaborcy). Antoni Abraham (1869-1921) – pisarz ludowy, działacz wielu organizacji, również w Gdańsku; współpracował z „Gazetą Gdańską”, uczestniczył w jej kolportażu; zmarł w Gdyni.
Tomasz Rogala doczekał się w Kościerzynie popiersia – zlokalizowane na skrzyżowaniu ulicy jego imienia z ulicą Strzelecką, ustawionego w 1985 r.
W dwudziestoleciu międzywojennym przez Ziemię Kościerską poprowadzono magistralę węglową ze Śląska do Gdyni, co umożliwiło mieszkańcom Kościerzyny podróż na Wybrzeże, chociażby w celu poszukiwania pracy. Wielu znalazło ją w Gdyni, w czasie budowy miasta i portu.
Okres drugiej wojny światowej dla tej ziemi to czas terroru niemieckiego, wywózek ludności do Niemiec oraz do obozów koncentracyjnych (głównie Stutthofu) , wpisywanie mieszkańców na listy niemieckie. Już w pierwszych miesiącach wojny z powiatu kościerskiego wywieziono 10 tysięcy mieszkańców do Generalnej Guberni. W tamtym czasie zaczęły też formować się oddziały partyzanckie przeciwstawiające się okupantowi.
Po wojnie, po odbudowie miasta ze zniszczeń, nastąpiła również stopniowa rozbudowa miasta – do dziś powstają nowe osiedla, coraz bardzie oddalone od starego centrum. W latach dziewięćdziesiątych wybudowano nowoczesny szpital (poza miastem), a w ubiegłym roku rozpoczęto budowę obwodnicy miasta. Liczbę mieszkańców szacuje się obecnie na ponad dwadzieścia trzy tysiące.
W Kościerzynie na uwagę zasługuje rynek otoczony zabytkowymi dziewiętnastowiecznymi kamieniczkami (wśród nich dawny Ratusz z 1843 r., a obecnie Muzeum Ziemi Kościerskiej – na zdjęciu wyżej), od którego odchodzą urocze wąskie uliczki.
W kamieniczkach przy rynku mieszczą się różne sklepy, Biblioteka Miejska, bar mleczny. Po środku rynku znajduje się fontanna. Można tu także podziwiać odlaną z brązu ławeczkę Remusa, bohatera utworu Aleksandra Majkowskiego.
Niedaleko rynku zlokalizowany jest neobarokowy kościół zbudowany w latach 1914-17 na planie krzyża greckiego , pod wezwaniem Trójcy Św. (z obrazem Matki Boskiej Kościerskiej – kopią siedemnastowieczną obrazu pochodzącego z IX w.). Na ścianie kościoła zawieszono tablicę pamiątkową dla uczczenia księży z Kościerzyny i jej okolicy pomordowanych w czasie drugiej wojny światowej.
W pewnym oddaleniu od rynku, po przeciwnej stronie w stosunku do wspomnianego kościoła można zobaczyć poewangelicki kościół Zmartwychwstania Pańskiego, neogotycki, z wysoką wieżą w części chórowej i wysokim, dwuspadowym dachem nad częścią nawową. Gospodarzą w nim księża Zmartwychwstańcy. Wybudowano go w latach 1892-94.
Przy każdym ze wspomnianych kościołów ustawiono rzeźbę – makietę odlaną z brązu przedstawiającą daną świątynię w miniaturze:we właściwych proporcjach, ze wszystkimi detalami architektonicznymi. Każdą z nich wyposażono w opis alfabetem Braille’a, ponieważ jest to przedsięwzięcie skierowane do osób niedowidzących i niewidomych. Ma na celu umożliwić im poznanie architektury obiektu przez dotyk. Taką makietę przedstawia wykonana przeze mnie fotografia umieszczona przy okazji wzmianki o kościele św. Trójcy.
Niedaleko kościoła poewangelickiego, przy ulicy Wybickiego, znajduje się Pomnik Pomordowanych Nauczycieli z 1957 r., który upamiętnia trzydziestu czterech nauczycieli z rejonu kościerskiego zamordowanych w czasie wojny.
Przy skrzyżowaniu ulicy 8 marca i Klasztornej wznosi się gmach dawnego Zakładu NMP Anielskiej czyli gimnazjum dla dziewcząt prowadzonego przed drugą wojną światową przez SS. Urszulanki. Jest to budynek z czerwonej cegły, wzniesiony w drugiej połowie XIX w. w stylu historyzującym. Znajdował się w nim także internat dla zamiejscowych dziewcząt oraz pomieszczenia klasztorne. Przylega do niego osobny budynek kaplicy, nadal użytkowany przez zakonnice, ale z zakonu Niepokalanek.Kaplica przylegająca do budynku szkolnego pokazana jest na wykonanej przeze mnie fotografii.
O tym, że niegdyś cały obiekt szkolny przynależał do zakonnic, świadczy zwieńczenie szczytu budynku (od strony ulicy Klasztornej), wieżyczką z krzyżem (w której zapewne niegdyś znajdowała się sygnaturka) oraz figura Matki Bożej w zwieńczeniu fasady nad wejściem głównym. Na zdjęciu z lewej strony szczyt zwieńczony wieżyczką (boczna ściana budynku), na zdjęciu po prawej stronie- fasada frontowa.
Obecnie w budynku szkolnym mieści się świecka Szkoła Podstawowa nr 1 im. Tadeusza Kościuszki. Kaplicę otacza nieduży ogród z rzeźbami o wymowie sakralnej ,wraz z niedużym starym ceglanym budynkiem, należącym kiedyś za pewne do ogrodnika. W kaplicy można podziwiać Pietę z 1430 r. Na poniższym zdjęciu fragment ogrodu z repliką Piety oraz dawnym domkiem ogrodnika.
W gimnazjum tym w latach trzydziestych XX w. kształciła się moja babcia Urszula oraz dwie jej siostry: Halina i Krystyna Kowalskie. Mieszkały w internacie. Z relacji babci wiem, że w szkole był wysoki poziom nauczania. Wśród kadry nauczycielskiej były również zakonnice, w tym bardzo wymagająca nauczycielka matematyki. Panował tam także rygor – za różne przewinienia nakładano na uczennice kary, łącznie z wydaleniem ze szkoły.
Poniższe zdjęcia ukazują fragmenty wspomnianego zabytkowego budynku.
Przy ulicy 8 marca zlokalizowany jest też park w miejscu dawnego cmentarza ewangelickiego.
Inny zabytkowy obiekt w Kościerzynie to gmach dawnego Seminarium Nauczycielskiego, w którym mieści się Powiatowy Zespół Szkół nr 2.
Przy drodze krajowej nr 20, po drugiej stronie w stosunku do starego centrum miasta mieści się obecnie dworzec autobusowy położony obok nowoczesnego centrum handlowego (w tym Galerii Wybickiego). Na skwerku przy dworcu autobusowym znajduje się pomnik Józefa Wybickiego (projekt Wawrzyńca Sampa, gdańskiego rzeźbiarza i medaliera, ur. w 1939r. w Gdańsku) z 1975 r. , a przy nim ławki oraz fontanna.
Po tej samej stronie wspomnianej drogi na wzgórzu, położony jest cmentarz, w tym z oddzieloną jego starą częścią (są tam groby pochodzące z XIX w. ) przylegającą do neogotyckiej kaplicy przycmentarnej pod wezwaniem św. Barbary (przy ul. Kaplicznej).
Idąc wzdłuż drogi krajowej nr 20 w kierunku północno-wschodnim można dojść do dworca kolejowego (zlokalizowany przy odchodzącej od niej ul. Dworcowej). W pobliżu w 1969 r. ustawiono popiersie Franciszka Sędzickiego – pisarza, działacza wielu organizacji polonijnych, np. Gminy Polskiej w Gdańsku, który przez jakiś czas był mieszkańcem Kościerzyny (urodził się w pobliskiej wsi Rotembark).
Przy tej samej ulicy znajduje się także Pomnik Nieznanego Żołnierza wzniesiony ku czci żołnierzy pochodzącym z Ziemi Kościerskiej, poległych w walce za ojczyznę w czasie obu wojen światowych.
W pobliżu dworca kolejowego można zwiedzić kolejną atrakcję – Muzeum Kolejnictwa (dawny Skansen Parowozownia Kościerzyna) zlokalizowane w starej parowozowni z 1929 r. Muzeum to stanowi oddział Muzeum Ziemi Kościerskiej. Można tu obejrzeć dawne lokomotywy parowe, spalinowe, elektryczne, wąskotorowe , wagony motorowe i in.
Zachęcam do zwiedzania tego malowniczego miasteczka. Szczególnie piękna jest ta dawna, przedwojenna część miasta – rynek i odchodzące od niego uliczki. Mają swój urok. Zwłaszcza latem, przy słonecznej pogodzie, można tu spędzić przyjemnie czas.
