Co nieco na temat historii Wrzeszcza – cz. 2

Teraz parę zdań na temat obecnej ul. Chrobrego, zwanej najpierw Brösener Chausse, potem Brösener Weg. Pokrywa się ona z początkowym odcinkiem drogi , która została wybudowana przez miasto w 1839 r., jako bezpośrednia szosa łącząca Gdańsk z Brzeźnem. Miała zastąpić dotychczasową okrężną drogę do Brzeźna, przebiegającą przez Nowy Port. Odchodziła od obecnego placu ks. Komorowskiego, przez majątek Eckhof (Narożny Dwór, powstał najpóźniej w XVIII w.), a jej dalszy przebieg pokrywał się z ob. ul. Gdańską (Danziger Strasse).
W 1848 r. droga ta była modernizowana przez zatrudnionych przez miasto bezrobotnych, stąd potoczna jej nazwa Hungerchausse, czyli Głodowa Szosa. W 1874 r. ulicę zadrzewiono.

Przeczytaj część pierwszą

Dnia 11.II. 1895 r. otwarto tu, przeniesiony spod bramy Oliwskiej, Cmentarz Ubogich, w latach 1899 – 1939 r. zwany Szpitalnym. Pochówki finansowało miasto. Grzebano tu biedotę, topielców, samobójców, zmarłych w domach starców i w przytułkach oraz zmarłych lub straconych w więzieniach. W okresie I wojny światowej chowano tu jeńców wojennych różnych nacji. W 1939 r. grzebano w mogiłach zbiorowych ofiary z obozów, głównie Stutthofu (także z podobozów w Kokoszkach i na Przeróbce, z obozu w Nowym Porcie oraz zamordowanych w więzieniu w Gdańsku).

Również na cmentarzu tym odbywały się egzekucje. Szacuje się, że pochowano tu nawet trzy tysiące ofiar, nie tylko Polaków. W 1946 r. nekropolia ta została ustanowiona miejscem Pamięci Narodowej jako Cmentarz Zasłużonych. Po wojnie przeniesiono tu prochy ofiar różnych masowych egzekucji np. 67 działaczy gdańskiej Polonii zamordowanych 22.III.1940 r. w lesie niedaleko obozu Stutthof oraz zastrzelonych kolejarzy z Szymankowa.

Sporadycznie chowano na tym cmentarzu po wojnie osoby związane z wydarzeniami II wojny światowej np. Małgorzatę Pipkową, uczestniczkę obrony Poczty Polskiej w Gdańsku. W 1985 r. dzięki środowiskom kombatanckim uznano go za Cmentarz-Pomnik. W 1987 r. otrzymał nową aranżację wg tylko częściowo zrealizowanego projektu Wiktora Tołkina (1922-2013), gdańskiego rzeźbiarza.
W 1992 r. złożono tu prochy trzydziestu ośmiu obrońców Poczty Polskiej (ekshumowane z terenu dawnej strzelnicy przy ob. ul. Jana Pawła II. Rok później odsłonięto na ich mogile pomnik projektu Małgorzaty Bohr-Szymaniak (na zdjęciu).

Ponadto na cmentarzu położono dwie marmurowe płyty nagrobne: pamięci więźniarek obozu Ravensbruck, drugą – pamięci dwudziestu tysięcy nieznanych ofiar hitleryzmu, których prochy spoczęły na tym cmentarzu.

Wspomniana przeze mnie Ringstrasse (czyli obecna ul. Kościuszki) została zbudowana w 1929 r. Rozpoczynający ją wiadukt (prowadzący od Hauptstrasse, czyli al. Grunwaldzkiej) powstał w 1914 r. W tym początkowym odcinku ulica ta przejęła dotychczasowy fragment Labesweg, czyli obecnej ul. Lelewela, której wtedy zmieniono przebieg.
29.X.1937 r. Ringstrasse przemianowano na Magdeburgerstrasse.
Ulica ta została zabudowana niewysokimi domami z czerwonej cegły, stanowiącymi zwartą zabudowę. Była licznie zamieszkała przez gdańską Polonię. Na poniższych zdjęciach: fragment obecnej ul. Kościuszki oraz detal na fasadzie jednego z domów (tamże).

W odcinku początkowym znajdowały się różne zakłady produkcyjne: w latach 1923-39 wytwórnia mydła Paul Gräser & Co. Seifenfabrick Hansa; w latach 1922-45 wytwórnia wyrobów drucianych Empeda Danziger Draht- Industrie; 1925-45 emaliernia Johannes Segor Emalienwerk; 1925-45 tartak Helmut Block Säge und Hobelwerk; tartak parowy i wytwórnia tarcicy H. Sass- Dampfsäge-und Hobelwerke; fabryki czekolady: Baltic Schokoladen- und- ZuckerWaren-Fabrik oraz Norddeutsche Schokoladenfabrik Schneider & Co. i Kosma Schokoladenfabrik AG. Po wojnie upaństwowione jako Zakłady Przemysłu Cukierniczego Bałtyk. Wyburzone na początku XXI w. Na ich miejscu wybudowano „Galerię Bałtycką”.
W latach 1709-1945 na terenie obecnego parkingu przy markecie Lidl (ora zwiaduktu rozpoczynającego Ringstrasse) znajdował się cmentarz katolicki utworzony dla ofiar epidemii (u schyłku XIX w. przejęty przez utworzoną wówczas  katolicką parafię Najświętszego Serca Pana Jezusa we Wrzeszczu).

Po wojnie ulicę Kościuszki przedłużono budując odcinek od przecinającej ją dawnej Ostseestrasse (przemianowaną w 1945 r. na al. Prezydenta Roosevelta, w latach pięćdziesiątych na Karola Marksa , a w 1990 Al. Hallera) do torów kolejowych (linii do Nowego Portu); tam w 1952 r. oddano do użytku Szkołę Podstawową nr 52. W pobliżu wybudowano w latach 1951-54 bloki mieszkalne, jako fragment planowanego Os. Roosevelta. W 1961 r. otwarto w pobliżu Szkołę Podstawową nr. 64 (obecnie gimnazjum nr 12), a w latach siedemdziesiątych po północnej stronie tego fragmentu ul. Kościuszki wybudowano bloki mieszkalne – obecnie przy ul. Bohomolca i Baczyńskiego.

Kolejną bardzo ważną arterią Dolnego Wrzeszcza, tak przed wojną, jak i dziś jest Al. Legionów. Powstała na początku lat dwudziestych XX w., na bazie polnej drogi biegnącej od obecnego placu Komorowskiego w kierunku Wielkiego Placu Ćwiczeń (Grosser Exerzierplatz, na którym w XX w. powstało lotnisko). Przebiegała na tyłach wspominanego przeze mnie kompleksu koszarowego wojsk łączności.

Początkowo nosiła nazwę Am Heeresanger, potem po prostu Heeresanger (w znaczeniu dosłownym: „Przy wojskowych błoniach”, co można tłumaczyć jako „Poligonowa”). Po wojnie zmieniono nazwę na Mieczysława Niedziałkowskiego (lata 1945-1953), od 16 .X.1953 r. Feliksa Dzierżyńskiego, od 4.X.1989 r. Al. Legionów.
Po likwidacji lotniska przedłużono tę arterię w kierunku powstającej dzielnicy Zaspa, przy czym patronem tego nowego odcinka został Konstanty Rokossowski (w 1990 r. zmieniono nazwę na Rzeczypospolitej).

W latach 1912-16 przy początkowym odcinku ul. Chrobrego wybudowano kompleks koszar batalionu łączności (Telegraphen-Kaserne). Z chwilą powstania Wolnego Miasta Gdańska, wyniku przeprowadzanej wówczas demilitaryzacji, część budynków została przekazana stronie polskiej. Umieszczono w nich siedziby organizacji polonijnych, między innymi urządzono tam Dom Akademicki „Bratniak”, także przeniesiony tu w 1926 r. klub sportowy „Gedania” (na fotografii dawne boisko klubu „Gedania”- stan obecny),

a dawną ujeżdżalnię – dzięki inicjatywie Towarzystwa Budowy Kościołów Polskich – zaadoptowano na kościół św. Stanisława Biskupa ( na zdjęciu), w której rektorem był ks. Bronisław Komorowski;

(kościół poświęcono w 1934 r.), a pozostałe budynki przeznaczono na urzędy i inne instytucje (obserwatorium meteorologiczne, komisariat policji, szkołę policji, filię urzędu pracy, Szkołę Nawigacyjną przeniesioną z ul. Karpiej).

Poniższe zdjęcia przedstawiają  budynek obecnej Szkoły Podstawowej nr. 49 (w którym mieścił się  wspomniany „Bratniak” oraz liczne organizacje polonijne, głównie studenckie) oraz tablicę pamiątkową ufundowaną w marcu 1980 r. na  fasadzie dawnego „Bratniaka”.

W 1939 r. ponownie budynki przejęło niemieckie wojsko: kompanię podchorążych MW, szkołę ochrony gazowej Luftwafe oraz batalion Luftwafe. Po wojnie, w latach 1945-53 była tu siedziba Wojska Polskiego.

W dwudziestoleciu międzywojennym wzdłuż tej arterii powstała zwarta zabudowa w ramach Wielkiego Osiedla Wrzeszcz, niewiele zniszczona w czasie drugiej wojny. W 1930 r. wybudowano tu torowisko tramwajowe, reaktywowane w 1947 r. W latach trzydziestych środek alei obsadzono lipami i jaworami.

W latach pięćdziesiątych XX w. wybudowano Ogólnokształcącą Szkołę Baletową,

ponadto otwarto inne placówki oświatowe w budynkach przedwojennych, chociażby w siedzibie „Bratniaka” Szkołę Podstawową nr. 49 (im. ks. Bronisława Komorowskiego), w innym budynku Zespół Szkół Gastronomiczno-Hotelarskich (na poniższym zdjęciu).

Po zachodniej stronie al. Legionów zlokalizowany jest plac Wybickiego, na którym możemy zobaczyć ławeczkę z dwoma posągami: pisarza Güntera Grassa i bohatera jego słynnej powieści „Blaszany bębenek” – Oskara.

Autorem ławeczki i obu posągów jest rzeźbiarz Sławoj Ostrowski (ur. 1943 r.). Rzeźbę przedstawiającą noblistę umieszczono na ławeczce dopiero po jego śmierci, konkretnie w dniu urodzin 16.X.2015 r. W uroczystości odsłonięcia wzięli udział członkowie rodziny Güntera Grassa. Ławeczka z samym tylko Oskarem została odsłonięta w 2002 r. Słynny pisarz, który w swej twórczości  uwiecznił okolicę swego dzieciństwa, urodził się w 1927 r. przy pobliskiej ul. Lelewela pod numerem 13 (przed wojną Labesweg). Na fasadzie tego domu umieszczono tablicę pamiątkową z cytatem ze słynnej  książki Grassa pt. „Blaszany Bębenek”.

Na placu Wybickiego, nieopodal wspomnianej ławeczki, znajduje się fontanna z centralnie ustawioną figurą przedstawiającą  znaną bohaterkę powieści Güntera Grassa, Tullę Pokriefke.

Od placu Wybickiego odchodzi ulica Jana Pestalozziego, przed wojną Pestalozzistrasse. Patronem jest Johann Heinrich Pestalozzi (1746-1827) – szwajcarski pedagog, twórca nauczania początkowego. W dwudziestoleciu międzywojennym oddano do użytku wybudowany przy tej ulicy budynek szkolny, który mieścił dwie szkoły podstawowe – w skrzydle lewym dla dziewcząt, w skrzydle prawym dla chłopców. Uczęszczał do niej wspomniany przed chwilą Günter Grass.

Projektantami szkoły byli: architekci Martin Kiessling i Albert Krüger ( wspomniani przeze mnie przy okazji szkoły im. Heleny Lange przy obecnej al. Hallera). Od września 1939 r. działała tu szkoła podstawowego pilotażu Luftwaffe (Flugzeugführerschule a/b Danzig-Langfuhr); w marcu 1945 r. jeden z niemieckich sztabów obrony miasta. Budynek nie został zniszczony w czasie wojny, w 1945 r. uruchomiono tu Szkołę Podstawową nr. 17, w 1953 r. przeniesiono tu z ul. Pniewskiego II Liceum Ogólnokształcące, które zostało wówczas połączone ze szkołą podstawową w jedenastoletnią szkołę Towarzystwa Przyjaciół Dzieci. W 1992 r. w lewym skrzydle otwarto XIX LO.

W 1910 r. na północ od obecnej ul. Kościuszki na części tzw. Wielkiego Placu Ćwiczeń powstało pierwsze gdańskie lotnisko. Wybudowano wtedy  hangar i założono stację lotniczą, której dowódcą został książę Fryderyk Zygmunt (Fliegerstation des Prinzes Friedrich Sigmund von Preusen). Miała ona charakter lotniska wojskowego.

W 1917 r. zostało przejęte przez szkołę pilotów lądowych marynarki (Marine-Fliegerschule). Wtedy wybudowano kolejny hangar. W 1921 r. zostało włączone do II WMG. Część południową przeznaczono na lotnisko cywilne, zaś na północnej zaczęto budować wspomniane Wielkie Osiedle Wrzeszcz. Na tym terenie powstała zabudowa między ob. ul. Kilińskiego a al. Legionów. Lotnisko cywilne zostało poświęcone 18.VI.1923 r. Wzniesiono nowe zabudowania, które służyły obsłudze pasażerów. Dla ułatwienia dojazdu do lotniska wybudowano stację kolejową Gdańsk-Lotnisko (dziś Gdańsk-Zaspa). Z czasem lotnisko powiększono i wzniesiono nowe budynki np. hangar dla lotnictwa sportowego.
Lotnisko to obsługiwało linie międzynarodowe. Tu także lądowały samoloty polskich linii lotniczych obsługiwane przez przedsiębiorstwo Aerolloyd, którego cywilne samoloty latały codziennie na trasie Gdańsk-Warszawa-Lwów., przy czym w 1935 r. zlikwidowano bezpośrednie połączenie z Warszawą, które zostało przejęte przez nowe lotnisko Gdynia-Rumia. Na co dzień gdańskie lotnisko utrzymywało stałe połączenia z takimi miastami jak Berlin, Królewiec, Szczecin, Olsztyn.
W latach trzydziestych XX w. wyposażono je w radary i urządzenia radionawigacyjne, dzięki którym mogły na nim lądować samoloty w trudnych warunkach pogodowych oraz w nocy. W 1940 r. otwarto na lotnisku szkołę pilotów Luftwaffe FFS a/b 6. W latach 1944-45 stacjonował tu elitarny pułk myśliwski Luftwaffe JG 51 Mölders. W 1945 r. była tu baza niemieckiego lotnictwa wojskowego do obrony Gdańska i Gdyni. Wycofujące się wojska niemieckie zniszczyły infrastrukturę lotniska. 18.IV.1945 r. uruchomiono połączenie lotnicze wojskowe Warszawa-Bydgoszcz-Gdańsk-Olsztyn-Warszawa, dostępne także dla osób cywilnych posiadających delegacje służbowe oraz przepustki wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa.
20.II.1946 r. otwarto połączenie Gdańsk-Warszawa (8-10 połączeń dziennie). Oficjalne otwarcie lotniska miało miejsce 21.IV.1947 r. Zostało poprzedzone przebudową lotniska oraz wyposażeniem go w nowe urządzenia radionawigacyjne. Obsługiwało połączenia zarówno krajowe, jak i zagraniczne. Było wykorzystywane także przez wojsko, stacjonował tu w latach 1953-57  30 Pułk Lotnictwa Marynarki Wojennej.

Już pod koniec lat 60-tych zaczęto zastanawiać się nad rozbudową lotniska, lub zmianą jego lokalizacji. Pierwsza opcja okazała się niemożliwa ze względu na brak terenu. Brano pod uwagę przeniesienie lotniska do Rumi, Pruszcza Gdańskiego lub Rębiechowa. W 1971 r. władze państwowe zatwierdziły nową lokalizację lotniska w Rębiechowie. Stare lotnisko zamknięto 30.III.1974 r.
Hangary zostały zaadaptowane na cele handlowe (dwa z nich zlikwidowano w 2006 r., w trzecim funkcjonuje centrum handlowe Galeria Zaspa). Teren lotniska został wykorzystany na budowę nowego osiedla mieszkaniowego, znanego mieszkańcom pod nazwą „Zaspa”.

Ważną z punktu widzenia historycznego arterią Dolnego Wrzeszcza  jest ul. Lelewela (przed wojną Labesweg, ku czci gdańskiego kupca Johanna Labesa, założyciela założenia parkowego na stokach otaczających Jaśkową Dolinę) . Niegdyś jej przebieg był inny niż dziś. Pokazują to mapy z drugiej połowy XVIII w. Powstała na bazie polnej drogi łączącej dwie stare osady: Strzyżę Dolną i Nowe Szkoty; na znacznej długości stanowiła północną granicę Kuźniczek. Jeden z jej końców dochodził do dawnego traktu łączącego Gdańsk z Oliwą, czyli obecnej Grunwaldzkiej – tam, gdzie dziś jest wiadukt przy Galerii Bałtyckiej. Niegdyś w miejscu parkingu przed marketem „Lidl” znajdował się, założony na początku XVIII w. cmentarz katolicki; pod koniec XIX w. przekazany katolickiej parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa we Wrzeszczu (nad częścią terenu cmentarza znajduje się początkowy fragment ul. Kościuszki). Pisałam na ten temat przy okazji omawiania ulicy Kościuszki. Ringstrasse, czyli obecna Kościuszki , przejęła ten właśnie fragment Labesweg.
W XVIII w. Labesweg była obsadzona dwoma rzędami lip. W tamtym czasie znajdowały się przy niej zabudowania gospodarcze należące do majątku Kuźniczki.
Na odcinku nowoszkockim tej arterii, znajdowała się kuźnia (pod numerem 16, wyburzona w 1964 r.). W 1870 r. została przecięta przez linię kolejową Gdańsk-Koszalin, zaś rok później rozpoczęto budowę browaru (o którym także wcześniej pisałam).
Na przełomie XIX i XX w. zaczęto zabudowywać ją kamienicami. Dotyczyło to odcinka ulicy później przypisanego ulicy Kościuszki (numery 1-2c) oraz w odcinku bliżej Nowych Szkotów (numery 9-16a). Po roku 1910 wybudowano przy niej zespół parterowych domów należących do lotniska (później przypisanych do ulicy Nad Stawem 1-4, po wojnie zamieszkałych głównie przez repatriantów z Wileńszczyzny, domy wyburzone w ostatnich latach; Günter Grass określił je w swej twórczości jako „Indiańską Wioskę”). Budynek dyrekcji browaru (wybudowany w 1927 r.) rozdzielił Labesweg na dwie części (tę drugą, zachodnią, nazwano Kleinhammerteich, po wojnie  Nad Stawem). Pierwotny adres browaru, to Labesweg 6/7. Zasadniczo nie zmieniono numeracji domów przy obu ulicach, mimo rozdzielenia jednej ulicy na dwie części; numery umieszczono rosnąco po jednej stronie, malejąco po przeciwległej; Nad Stawem przejęła numerację tamtego odcinka Lelewela. Tylko końcowe numery ul. Lelewela , pozostawione w ul. Nad Stawem  zostały zamienione z 37-41 na 8-15.

Jak już pisałam, w 1927 r. w budynku przy Lelewela pod numerem 13  urodził się Gunter Grass.

Część domów nie przetrwała wojny, niektóre wyburzono w okresie powojennym. W 1951 r. wzniesiono budynek podstacji kolejek elektrycznych (adres: Nad Stawem 5) na 800 V. W latach 80-tych i 90-tych stację zlikwidowano (zmiana napięcia w trakcji elektrycznej) – została przejęta przez Politechnikę Gdańską jako Instytut Wysokich Napięć.
W 1966 r. wybudowano dwa wieżowce u wylotu ul. Lelewela od strony Placu Komorowskiego (adres: Lelewela 17 i 17 a). Po 1990 r. odcięto chodnikiem ulicę Lelewela od wspomnianego placu.

W ostatnich latach na terenie przyległym do ul. Nad Stawem wybudowano galerię handlową „Metropolia”.

Na północ od skrzyżowania obecnej ul. Kościuszki z aleją Grunwaldzką znajdowała się historyczna osada Strzyża Dolna. Jej obecne granice wyznaczają: al.Grunwaldzka, linia kolejowa, ul. Kościuszki i ul. Braci Lewoniewskich.

W latach 1897-1906 powstała w Strzyży Dolnej kolonia tanich domów fundacji Abegga. Wytyczono wówczas następujące ulice (boczne od obecnej ul. Grunwaldzkiej): Lichtstrasse (po wojnie Kolejarzy), Piwkostrasse (Syrokomli), Petschowstrasse (w 1945 r. Stanisława Dubois, od 1946 r.Miedziana), Pfefferstrasse (w 1945 r. Czerwonego Sztandaru, od 1946 r. Gomulickiego), Henningstrasse (w 1945 r. Barlickiego, od 1946 r. Czarna). Fundacja ta powstała na mocy testamentu kupca gdańskiego Heinricha B. Abegga (1791-1868); po zakupie gruntów budowała tanie domy dla robotników i uboższych urzędników, oferowała ich sprzedaż na dogodnych warunkach. Były to charakterystyczne niewysokie ceglane domy, zwykle z ogródkami.

Na poniższych zdjęciach dwie z wymienionych uliczek: Władysława Syrokomli i Wincentego Pola – sfotografowane współcześnie.

W latach 1891-93 wybudowano magazyny zaopatrzeniowe dla kompleksu koszarowego w Strzyży Górnej (między ob. ul. Kościuszki a Miedzianą). Przykładowo w miejscu, w którym od XI. 2001 r. znajduje się siedziba „Żaka” , niegdyś istniał magazyn sprzętu pontonowego dla batalionu saperów.

Na tym kończę moją opowieść dotyczącą historii Wrzeszcza. Teraz pozostaje mi życzyć Czytelnikom odkrywania śladów przeszłości tej dzielnicy w czasie spacerów jej uliczkami. Oby tylko pogoda sprzyjała spacerom.

Maria Sadurska