Przestępczość zorganizowana przeciętnemu człowiekowi kojarzy się głównie z trzema elementami. Po pierwsze – chodzi tutaj o okres lat 90. Po drugie – o działające wówczas grupy takie jak mafia pruszkowska czy gang wołomiński. W końcu – o rodzaje popełnianych przestępstw, wśród których znalazły się wymuszenia rozbójnicze, napady na TIR-y, porwania dla okupu, handel narkotykami, a także zabójstwa. Okazuje się jednak, że przestępczość zorganizowana to problem dużo bardziej złożony i wciąż aktualny.
Kłopot napotkamy już przy próbie zdefiniowania, czym właściwie jest przestępczość zorganizowana. Organa ścigania wielu państw świata stworzyły swoje własne wyjaśnienia tego terminu. Każde z nich jest w dużej mierze podobne, ale żadne nie jest takie samo.
W Polsce przestępczość zorganizowana jako pojęcie prawne pierwszy raz pojawiło się w ustawie z dnia 12 października 1994 roku o ochronie obrotu gospodarczego i niektórych przepisów prawa karnego (Dz.U. 1994 nr 126 poz. 615), uchylonej następnie 1 września 1998 roku. Przepis tam zawarty odnosił się do kwestii prania brudnych pieniędzy, jednak nie pozwalał jednoznacznie stwierdzić, co to takiego „przestępczość zorganizowana”.
Próbę wyróżnienia kryteriów, które muszą być spełnione, aby w konkretnym przypadku w ogóle wchodziła w grę przestępczość zorganizowana, podjęło działające od 1994 roku Biuro do Walki z Przestępczością Zorganizowaną Komendy Głównej Policji (KGP), zanim w 2000 roku połączyło się z Biurem do Spraw Narkotyków KGP – tworząc Centralne Biuro Śledcze (dziś Centralne Biuro Śledcze Policji). Mowa o działaniu sprawców polegającym na dokonywaniu rożnych przestępstw, w tym z użyciem przemocy czy innych środków zastraszania, a motywowanym chęcią zysku bądź posiadania władzy. Działania te muszą trwać przez dłuższy czas i odbywać się w ramach zorganizowanej struktury, cechującej się wyraźnym podziałem zadań, hermetycznością oraz wewnętrzną kontrolą. Często ważnym wyróżnikiem przestępczości zorganizowanej są również próby oddziaływania na przedstawicieli biznesu, polityki, mediów czy finansów.
Obecnie udział w zorganizowanej grupie bądź związku przestępczym (przestępnym) jest sankcjonowany na podstawie art. 258 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks karny (Dz.U. 1997 nr 88 poz. 553), który brzmi jak następuje:
„§ 1. Kto bierze udział w zorganizowanej grupie albo związku mających na celu popełnienie przestępstwa lub przestępstwa skarbowego, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 2. Jeżeli grupa albo związek określone w § 1 mają charakter zbrojny albo mają na celu popełnienie przestępstwa o charakterze terrorystycznym, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
§ 3. Kto grupę albo związek określone w § 1 w tym mające charakter zbrojny zakłada lub taką grupą albo związkiem kieruje, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
§ 4. Kto grupę albo związek mające na celu popełnienie przestępstwa o charakterze terrorystycznym zakłada lub taką grupą lub związkiem kieruje, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3.”.
Po zapoznaniu się z powyższą regulacją jasne jest, że § 1 określa typ podstawowy udziału w zorganizowanej grupie bądź związku przestępczym, a kolejne paragrafy przewidują typy kwalifikowane (np. charakter zbrojny grupy), z którymi ustawa wiąże wyższy wymiar kary. Bardziej zastanawiająca okazuje się natomiast różnica między grupą a związkiem przestępczym.
Uważa się, że organizowana grupa przestępcza to taka, w której udział biorą co najmniej trzy osoby. Ich celem jest popełnianie przestępstw określonego rodzaju, aczkolwiek mogą to być też przestępstwa bez ścisłego związku między poszczególnymi czynami, jednak związek ten musi być większy niż zachodzący przy współsprawstwie. Przykładowo dotyczy to zmieniających się ról członków grupy czy braku ustalonej hierarchii wewnętrznej.
Związek przestępczy ma charakter bardziej trwały niż grupa i składa się na stałe z przynajmniej trzech osób. W praktyce zwykle jest to zespół znacznie liczniejszy – dochodzący do kilkudziesięciu czy nawet kilkuset członków (jak miało to miejsce chociażby w przypadku mafii pruszkowskiej, łódzkiej „ośmiornicy” itp.). Przyjęcie do związku nowych członków odbywa się według ściśle określonych zasad, a wewnątrz panuje podział ról. Występuje tam także hierarchiczna struktura i nadzór (często sprawowany przez tzw. „zarząd” związku). Niektórzy przyrównują taki schemat organizacyjny do mechanizmów zarządzania korporacją.
Co istotne, wspomniane we wstępie sposoby działania grup bądź związków przestępczych polegające na wymuszaniu haraczy, albo porywaniu ludzi dla okupu, są już w dużej mierze nieaktualne. Nie oznacza to wcale, że przestępczość zorganizowana została zwalczona. Jej dalsze istnienie jest niezaprzeczalne, ale ma ono miejsce w zmienionej formie.
Dziś bowiem porównywalne zyski, jak przestępstwa kryminalne, przynoszą przestępstwa gospodarcze, zagrożone jednak wyraźnie mniejszą karą, czego doskonały przykład stanowi proceder wyłudzania podatku od towarów i usług (VAT).
