Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku uczciło Stulecie Odzyskania Niepodległości Polski organizując w dniach 10 – 11 listopada br. Weekend Niepodległości.

Program obchodów tej jakże ważnej Uroczystości był bardzo urozmaicony. Muzeum odwiedziły tłumy ludzi, wśród których byli również mieszkańcy innych miast oraz obcokrajowcy.

Każdy odwiedzający w tych dniach Muzeum mógł wybrać coś dla siebie, a rzeczywiście było w czym wybierać: projekcje filmów polskich z okresu dwudziestolecia międzywojennego w cyklu w „Starym Kinie”, wernisaże dwóch wystaw, pokazy grup rekonstrukcyjnych, koncerty (muzyki klasycznej i jazzowej) oraz wspólne śpiewanie Hymnu Narodowego (w dniu 11 listopada).


Ponadto tłumy zwiedziły wystawę główną, bowiem bilet w ten szczególny Weekend kosztował tylko symboliczną złotówkę.

W sobotę 10 listopada w sali Kino Muzeum na poziomie – 3 zaprezentowano następujące filmy:
„Rapsodia Bałtyku” (melodramat w reżyserii Leonarda Buczkowskiego z 1935 r.), „Każdemu wolno kochać” (komedia romantyczna z 1933 r. w reżyserii Mieczysława Krawicza), „Szaleńcy” (film fabularny z 1928 r. w reżyserii Leonarda Buczkowskiego), „Cud nad Wisłą” (niemy film fabularny z 1921 r. w reżyserii Ryszarda Bolesławskiego).
Wstęp na wspomniane projekcje filmowe był bezpłatny.

Z myślą o najmłodszych gościach zaplanowano – zarówno w sobotę, jak i niedzielę – pokazy grup rekonstrukcyjnych, w ramach których prezentowano dawną broń i umundurowanie; zorganizowano zajęcia plastyczne oraz udział w grze na wystawie głównej pt. „Bohaterowie Polski Niepodległej”.

Na placu przed budynkiem zaprezentowano samolot Lublin R- XIII ter/hydro (własność Stowarzyszenia Historycznego Morskiego Dywizjonu Lotniczego w Pucku)

oraz samochód ciężarowy Dodge WC 52 (ze zbiorów Muzeum).

We wnętrzu Muzeum zaprezentowano pojazdy wojskowe produkowane w pierwszej połowie XX w., przykładowo motocykl „Sokół” polskiej produkcji (z lat 1933 – 39), którego konstruktorem był inż. Tadeusz Rudawski.

W sobotę na poziomie – 3 miał miejsce wernisaż interesującej wystawy gipsowych rzeźb – popiersi Ojców Polskiej Niepodległości. Autorem tych dzieł sztuki jest młody polski rzeźbiarz urodzony w w Kijowie, repatriant Eliasz Dyrow.
Wykonał on aż siedem takich rzeźb, przy czym ostatnia przedstawiająca Ignacego Daszyńskiego zostanie zaprezentowana zwiedzającym wkrótce. Rzeźby te będą stanowiły stałą ekspozycję Muzeum. Pozostałe przedstawiają Wielkich Polaków, których udział był bezdyskusyjny w dziele odzyskania niepodległości: Józefa Piłsudskiego, gen. Józefa Hallera, Romana Dmowskiego, Ignacego Paderewskiego, Wojciecha Korfantego, Wincentego Witosa.
Autor tych rzeźb, obecny na uroczystości,  podzielił się ze słuchaczami emocjami, które towarzyszyły mu w czasie pracy twórczej. Opowiedział też o atmosferze swojego domu rodzinnego, w którym poznał polską tradycję i historię swego narodu; najbliższa rodzina zaszczepiła w nim miłość do ojczyzny przodków.

Drugi wernisaż odbył się w niedzielę. Na poziomie – 2 zaprezentowana została wystawa zatytułowana „W drodze do niepodległości. Kanadyjski przystanek – obóz – >Kościuszko< w Niagara – on – the – Lake< (1917 -19)”.

Wystawa ta jest tym bardziej godna polecenia (będzie dostępna zwiedzającym do końca br.), iż porusza nie znany szerzej epizod związany z formowaniem Wojska Polskiego we Francji w czasie I wojny światowej. Dlatego warto coś więcej napisać na ten temat.

Plakat rekrutacyjny autorstwa Władysława Benda

Otóż utworzenie zamieszczonego w tytule wystawy Obozu Rekrutacyjnego Armii Polskiej w Kanadzie (w mieście Niagara – on – the – Lake) dla polskich ochotników z Ameryki Płn. miało niezaprzeczalnie ogromne znaczenie dla utworzenia polskich oddziałów we Francji w czasie I wojny światowej ,bowiem wśród tamtejszych 80 tys. polskich żołnierzy znalazło się aż 21 tys. przybyszów z Ameryki (przybyłych do Europy w 30 transportach). Wielu z nich było potomkami imigrantów z dawnych ziem polskich, którzy nigdy nie widzieli ojczyzny swych przodków. Mimo to czuli się Polakami i chcieli walczyć i ginąć za Polskę. Bowiem w tamtym burzliwym czasie ponownie odżyła nadzieja odrodzenia się wolnej Polski.
Rekrutacja w Ameryce rozpoczęła się już na początku I wojny światowej wraz ze zbieraniem datków wśród tamtejszej Polonii (również sprzedaży symbolicznych „cegiełek”) chociażby na zakup broni i mundurów. Ośrodkiem szkoleniowym był wspomniany obóz nazwany imieniem Tadeusza Kościuszki zorganizowany w kanadyjskim mieście Niagara – on – the – Lake. Powstał nie tylko dzięki wsparciu finansowym Polonii, ale również Amerykanów i Kanadyjczyków.

Wojsko Polskie we Francji, zwane od koloru mundurów „Błękitną Armią” (od października 1918 r. pod wodzą gen. Józefa Hallera), zaczęło powstawać po ogłoszeniu 4 VI 1917 r. dekretu przez prezydenta Francji, Raymonda Poincaré dotyczącego utworzenia Armii Polskiej we Francji.
Jej szeregi zasilili w pierwszej kolejności Polacy służący do tej pory w wojsku francuskim, ponadto w armiach zaborców, jeńcy wojenni oraz przedstawiciele Polonii z różnych zakątków świata, także z Ameryki Pd. oraz Australii.

Utworzenie polskiej armii walczącej u boku Aliantów przyczyniło się do uznania przez te państwa Polaków za sprzymierzeńców; dzięki temu delegacja narodu polskiego została dopuszczona do rokowań pokojowych w Wersalu.
W 1918 r. armia gen. Hallera została przetransportowana na ziemie polskie, gdzie brała udział w walkach o wschodnią granicę odradzającej się Ojczyzny, a następnie – po zasileniu szeregów powstałego Wojska Polskiego – walczyła w wojnie z bolszewikami.

20 % żołnierzy przybyłych z Ameryki Płn. poniosło w walkach w Europie ciężkie straty: straciło życie, odniosło rany lub trwały uszczerbek na zdrowiu. Po powrocie do Ameryki żołnierze ci nie zostali uznani za kombatantów, gdyż nie byli amerykańskimi weteranami (czyli nie przysługiwały im z tego tytułu żadne przywileje).
Po zakończeniu działań wojennych ok. 14 tys. ochotników z Ameryki zdecydowało się wrócić za ocean.
Ochotnicy z obozu „Kościuszko” w Niagara – on – the – Lake po powrocie do Ameryki w 1921 r. utworzyli Stowarzyszenie Weteranów Armii Polskiej w Ameryce, które działa do dziś.
Co roku w czerwcu odbywają się pielgrzymki Polonii z USA i Kanady na cmentarz St. Vincent de Paul położony niedaleko dawnego obozu „Kościuszko”.
Władze PRL – u starały się tuszować pamięć o polskich ochotnikach pochodzących z Ameryki. W odrodzonej Polsce też nie doczekali się właściwego uznania. Intencją organizatorów omawianej wystawy jest przywrócenie należnej pamięci tym mało znanym bohaterom.

Wyjazd ochotników amerykańskich na front w Europie. Zdjęcie prezentowane na wystawie.

Jak wspomniałam, wybuch I wojny światowej odrodził nadzieje Polaków na odzyskanie niepodległości, również wśród uchodźców z dawnych ziem polskich żyjących na innych kontynentach. Chcieli mieć swój udział w walce o wolną ojczyznę. Dlatego przedstawiciele amerykańskiej Polonii już na początku I wojny światowej zaczęli rozważać możliwość udziału w działaniach wojennych w Europie.
W związku z tym Związek Sokolstwa Polskiego w Ameryce (odpowiednik działającego na ziemiach polskich Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”) zaktywizował szkolenia swoich członków, a jego delegaci szukali poparcia dla niepodległościowych dążeń Polaków u prezydenta USA Woodrowa Wilsona oraz we Francji. Owocem takiego spotkania w Białym Domu było słynne orędzie amerykańskiego prezydenta z dnia 22 I 1917 r. , w którym padło stwierdzenie o prawie naszego kraju do niepodległości.

Honorowym członkiem Związku Sokolstwa Polskiego w Ameryce był Ignacy Paderewski, który wziął udział w kwietniu 1917 r. w Nadzwyczajnym Zjeździe tej organizacji w Pittsburghu. Wtedy to zapadła decyzja o przygotowaniach w obrębie tej organizacji do czynnej walki na rzecz przywrócenia niepodległości Polski. Paderewski wcześniej zainicjował szkolenia wojskowe polskich kadetów (głównie z Sokolstwa).
Jak wcześniej wspomniałam, 4 VI 1917 r. prezydent Francji R. Poincaré wydał dekret o utworzeniu Wojska Polskiego we Francji. Miało ono podlegać francuskiemu dowództwu; Francja miała zapewnić uzbrojenie i mundury.

W dalszej kolejności, w sierpniu 1917 r. w Lozannie powstał Komitet Narodowy Polski (którego członkami byli R. Dmowski i I. Paderewski), uznany przez państwa Ententy za oficjalne przedstawicielstwo Polski. We wrześniu 1917 r. utworzono w Camp Borden Polską Szkołę Piechoty Armii Polskiej (School of Infantry of Polish Army); rekrutacja na terenie USA do wojska polskiego we Francji rozpoczęła się po wydanym w październiku 1917 r. zezwoleniu prezydenta Wilsona. Utworzono punkty rekrutacyjne. W prowadzeniu agitacji dużą rolę odegrały kobiety należące do Związku Sokolstwa (zwane „Sokolicami”).Poza tym kobiety też zgłaszały się do wojska.

Obóz rekrutacyjny w Kanadzie nazwany później imieniem Tadeusza Kościuszki powstał we wrześniu 1917 r. za zgodą władz Kanady, w porozumieniu z władzami USA i Francji. Wybrano miejscowość w Kanadzie leżącą nad rzeką Niagara i jeziorem Ontario przy granicy z USA, gdzie z po obu stronach granicy stacjonowały wojska i rozegrało się tu wiele bitew.

Komendant obozu oraz oficerowie francuscy i polscy – fotografia prezentowana na wystawie

Komendantem obozu został ppłk Arthur D’ Orr LePan przybyły do tego miasta 28 IX 1917 r. wraz z kanadyjskimi oficerami oraz 180 polskimi kadetami (wyszkolonymi w Camp Borden). Ich zadaniem było utworzenie wspomnianego obozu. Powstał on pod patronatem przedstawicielstw różnych krajów. Np. Francja zapewniała żołd i koszty szkolenia ochotników oraz refundowała ich aprowizację.
Władze miasta oraz mieszkańcy udostępnili lokum żołnierzom, którzy przed zbliżającą się w 1917 r. zimą nie zdążyli jeszcze wybudować wystarczającej liczby baraków. Już 17 XII 1917 r. pierwsi przeszkoleni ochotnicy wyruszyli do Europy na okręcie „Niagara”.

Ochotnicy z obozu. Fotografia prezentowana na wystawie.

Na wystawie zaakcentowano rolę Heleny Paderewskiej (żony kompozytora), która po wybuchu I wojny światowej podejmowała liczne inicjatywy charytatywne: na rzecz Polaków – ofiar wojny, wdów i sierot oraz rodzin rannych żołnierzy; założyła i utrzymywała z własnych środków i darów amerykańskiej Polonii szpital chirurgiczny w Warszawie; założyła Polski Biały Krzyż, finansowała kurs pielęgniarski, prowadziła akcję pomocy materialnej dla ochotników do Armii Polskiej we Francji.
21 XI 1917 r. małżonkowie Paderewscy zaszczycili swą obecnością uczestników obozu w Niagarze.

Dla sprawy polskiej przysłużyła się Kanadyjka Elisabeth C. Archer (1869 – 1941) dziennikarka, mieszkanka Niagara – on – the – Lake, która – została jako pierwszy cywilny obywatel Kanady, uhonorowana Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta. Zasłynęła z akcji charytatywnych na rzecz obozu „Kościuszko” oraz działań prowadzonych wspólnie z Heleną Paderewską na rzecz ofiar cywilnych w Polsce w latach 1918 – 21 w czasie walk o jej granice wschodnie (podobnie w czasie II wojny światowej). Założyła polski cmentarz wojskowy St. Vincent de Paul niedaleko Niagara – on – the – Lake (dla ofiar epidemii z tego obozu), którym opiekowała się do śmierci. Na cmentarzu ustawiono granitowy krzyż z napisem na cokole (w języku polskim i angielskim: „Życie oddali za Polskę”).

Inną postacią zaangażowaną w sprawę polską była Agnieszka Wisła (1887 – 80) – Polka zamieszkała w USA, należąca do Sokolstwa Polskiego w USA; uczestniczyła w akcjach rekrutacyjnych i charytatywnych, wykonywała sztandary dla wojska. Jako sanitariuszka wyjechała z ochotnikami do Europy (była obecna w czasie walk we Francji, a po zakończeniu I wojny – towarzyszyła żołnierzom na ziemiach polskich w czasie walk o wschodnią granicę). Po powrocie do USA znalazła się wśród założycieli Stowarzyszenia Armii Polskiej w Ameryce oraz Korpusu Pomocniczego (była jego prezesem).

Agnieszka Wisła wśród innych przedstawicieli amerykańskiej Polonii. Fotografia prezentowana na wystawie.

Wystawa ta została zorganizowana pod honorowym patronatem Ambasady Kanady w Polsce, sfinansowana przez Stowarzyszenie Weteranów Armii Polskiej w Ameryce, okręg 2.
Kuratorem wystawy (oraz osobą odpowiedzialną za tekst i tłumaczenie z jęz. angielskiego) jest Anita Maksymowicz.
Projekt graficzny wykonał Igor Myszkiewicz, który był też współautorem katalogu i osobą współodpowiedzialną za przygotowanie do druku.

Przy tworzeniu wystawy wykorzystano następujące publikacje:
„Ducit Amor Patriae” Niagara Historical Society 1923 r.
„The Daily Life of Polish Soldiers Niagara Camp 1917 – 19, The Newspaper
Columns of Elisabeth Archer „St. Catharines Standard” 1917 – 19 – compiled end edited by Stan Skrzeszewski, Mississauga 2015
„Weteran”, październik 1937

Zbiory zaprezentowane na wystawie zostały udostępnione przez:
Archiwum Zarządu Głównego Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce
Niagara Historical Society and Museum, Niagara – on – the – Lake
Canadian War Museum, Ottawa
Narodowe Archiwum Cyfrowe, Warszawa
St. Mark’s Anglican Church, Niagara – on – the – Lake
Polonia Canadian Institute of Historical Studies, London (Ontario)
Dr. Richard D. Merritt, Niagara – on – the – Lake.

Warto dodać, iż wśród prezentowanych materiałów były fotografie przedstawiające życie codzienne w obozie, a także obrazy (oryginały i reprodukcje) autorstwa Charlesa Williama Jefferysa ( 1869 – 1951), kanadyjskiego malarza, ilustratora i nauczyciela, któremu Kanadyjski Departament Wojny zlecił wykonanie prac malarskich obrazujących szkolenie w obozie „Kościuszko”.

Maria Sadurska

Dodaj opinię lub komentarz.