Tym razem chciałabym przybliżyć sylwetkę inżyniera Czesława Świałkowskiego, który był jednym z nielicznych polskich architektów pracujących swoim zawodzie w II WMG. Według opracowanych przez niego projektów zostały wybudowane lub przebudowane już istniejące obiekty, w których znalazły siedzibę ważne polskie instytucje.
Architekt ten zapisał się w naszej historii również jako działacz polityczny: tuż po zakończeniu I wojny światowej czynił wysiłki na rzecz przyłączenia Pomorza Gdańskiego do odradzającej Polski. Po utworzeniu II WMG włączył się na tym terenie w działalność społeczno – polityczną i oświatową, broniąc praw tutejszej ludności polskiej.
Artykuł ten napisałam na podstawie następujących źródeł:
- „Encyklopedii Gdańskiej”
- Wikipedii
- www.nieznani.org
- www.kurierostrowski.pl,
- www.nowinkiolesnickie.pl
Czesław Świałkowski urodził się w 1883 r. w miasteczku Gołańcz w Wielkopolsce. Brak niestety informacji na temat jego dzieciństwa oraz wczesnej młodości. Wiadomo, że zawodu architekta uczył się w Poznaniu.
Jak wspomniałam we wstępie po zakończeniu I wojny światowej Świałkowski włączył się w działalność polityczną. Został członkiem powołanego wówczas w Gdańsku Podkomisariatu Naczelnej Rady Ludowej na Prusy Zachodnie, Warmię i Mazury.
Jak podaje „Encyklopedia Gdańska” „Podkomisariat kierował między innymi walką o język polski w szkolnictwie, kontrolą NRL nad administracją pruską, ochroną majątku narodowego przed wywózką do Niemiec, przygotowywaniem kadry urzędniczej i nauczycielskiej oraz przeciwdziałaniem propagandzie Niemców, starających się o pozostanie Prus Zachodnich w granicach Niemiec; dokumentował polskość Pomorza Wschodniego wobec decydentów w Wersalu”. Czesławowi Świałkowskiemu, jako członkowi Podkomisariatu, powierzono wszelkie zadania związane z koleją: dotyczące transportu kolejowego, infrastruktury, spraw administracyjnych itp.
Najwidoczniej działacz ten wykazał się tu dużymi kompetencjami, skoro po utworzeniu II Wolnego Miasta Gdańska i przyznaniu Polsce zarządzania kolejami na tym obszarze, zatrudniono go w gdańskiej dyrekcji Polskich Kolei Państwowych. Powierzono mu kierownictwo grupy specjalnej do spraw budownictwa.
Warto powtórzyć, że Czesław Świałkowski był jednym z nielicznych w II WMG, architektów narodowości polskiej. Według jego projektów wybudowano tu lub przebudowano już istniejące budynki dla różnych polskich instytucji. Jeden z nich, zrealizowany w latach 1924 – 25 dotyczył przebudowy przejętego przez stronę polską (w wyniku podziału niemieckiego mienia państwowego w Gdańsku) części kompleksu dotychczasowego szpitala garnizonowego przy Heveliusplatz (ob. pl. Obrońców Poczty Polskiej).
Po przebudowie i adaptacji otwarto w nim 5 I 1925 r. Polski Urząd Pocztowo – Telegraficzny nr 3 w Gdańsku (od 1 VIII 1926 r. Polski Urząd Pocztowo – Telegraficzny nr 1 w Gdańsku). Stanowił on jeden z trzech oddziałów polskiego urzędu pocztowego w Wolnym Mieście Gdańsku. To właśnie w tym miejscu 1 IX 1939 r. oddziały niemieckiej policji porządkowej i SS (w tym SS – Wachsturmbann Eimann) wspierane przez pojazdy opancerzone przypuściły atak na polskich pocztowców.
W latach 20 – tych XX w. Czesław Świałkowski zaprojektował dwa budynki nad Martwą Wisłą, w tym jeden na potrzeby tzw. Poczty Morskiej. Został on wzniesiony przy Broschkischerweg (po wojnie przemianowanej na ul. Wiślną, ob. Mariana Chodackiego) – na styku Kanału Kaszubskiego i Martwej Wisły od strony Letnicy. Architekt nadał mu wygląd dawnego pałacyku szlacheckiego. W budynku tym znalazł siedzibę Polski Urząd Pocztowy nr 3 zwany właśnie też Pocztą Morską. Obiekt ten stanowi obecnie główną siedzibę spółki Port Gdański Eksploatacja; w ostatnich latach został poddany rewitalizacji.
Drugi ze wspomnianych budynków, skromniejszy, któremu Świałkowski nadał formę dworku, został wzniesiony u nasady portu morskiego, po stronie Twierdzy Wisłoujście (przy Festungsstraße, ob. ul. Roberta de Plélo). Znalazły w nim siedzibę polskie portowe przedsiębiorstwa spedycyjne i maklerskie, obsługujące budowany od 1927 r. Port Wisłoujście (przy końcu ob. Basenu Górniczego), przeznaczony do obsługi węgla i rudy żelaza dla potrzeb Polski. W dworku obecnie mieści się biuro spółki Port Gdański Eksploatacja.
Innym zadaniem, jakie zrealizował Czesław Świałkowski była adaptacja dawnej ujeżdżalni koni należącej do koszar telegrafistów (Telegraphen – Kaserne) we Wrzeszczu przy Heeresanger (dziś al. Legionów). Po utworzeniu II WMG i przeprowadzeniu związanej z tym demilitaryzacji kompleks tych obiektów wojskowych został przyznany stronie polskiej. Budynek dawnej ujeżdżalni Polacy przeznaczyli na potrzeby sakralne. Staraniem Towarzystwa Budowy Kościołów Polskich w Gdańsku po adaptacji i przebudowie otwarto w nim kościół św. Stanisława Biskupa Męczennika.
Projekt Czesława Świałkowskiego zakładał nadanie budynkowi cech typowych dla świątyni: pomiędzy korpusem nawy głównej a plebanią umieszczono kwadratową wieżyczkę zakończoną latarnią na planie koła, krytą hełmem i zwieńczoną krzyżem. Adaptację ukończono w 1925 r. Kuratorem świątyni został ks. Bronisław Komorowski. Kościół ten, konsekrowany w 1934 r. stał się jednym z ośrodków polskiego życia religijnego.
Czesław Świałkowski wykonał także projekt przebudowy budynku przy Ludolfiner Straße 12 a / b (ob. ul. Czyżewskiego 12 b) w Oliwie przeznaczonego na polską ochronkę, a także projekt budowy obiektu – który miał spełniać taki sam cel – przy Niederfeld (ob. ul. Żuławska 108) w Gdańsku – Oruni. Budynek oruńskiej ochronki stał się również miejscem spotkań lokalnych polskich stowarzyszeń.
Kolejnym zadaniem, jakie powierzono Czesławowi Świałkowskiemu, było opracowanie projektu budowy drugiej świątyni dla polskich katolików zamieszkałych w Gdańsku. Wcześniej zostało powołane Polskie Towarzystwo Budowy Kościoła Chrystusa Króla w Gdańsku, którego prezesem został ks. Franciszek Rogaczewski, 31 I 1930 mianowany rektorem przyszłego kościoła. Członkiem zarządu tegoż towarzystwa został również Czesław Świałkowski. Pod budowę świątyni wybrano teren przy Sandgrube na Piaskowni (ob. ulicy tej patronuje właśnie ks. Rogaczewski).
- przeczytaj: Poczta Morska w Letnicy
Najpierw w miejscu zniwelowanego rawelinu Szańca Piaskowego wzniesiono obiekt, który miał służyć jako miejsce spotkań różnych polskich stowarzyszeń religijnych i patriotycznych. Do czasu wzniesienia kościoła docelowego miał jednak pełnić również funkcje sakralne. 30 X 1932 r. został on poświęcony przez biskupa gdańskiego Edwarda O’ Rourke. Z uwagi na opór władz WMG nie udało się jednak zrealizować projektu budowy planowanej świątyni.
To tłumaczy, dlaczego kościół Chrystusa Króla nie przypomina typowej świątyni katolickiej. Upraszczając można powiedzieć, iż jest to budowla o kształcie prostopadłościanu, nakryta płaskim dachem. Charakterystycznym elementem dekoracyjnym, jest mozaika przedstawiająca Chrystusa Króla, widniejąca nad głównym wejściem do kościoła, od strony południowo-zachodniej.
Inne zrealizowane projekty Czesława Świałkowskiego, to m.in.: pomnik św. Wawrzyńca w Gołańczy z 1926 r. (zniszczony przez Niemców w 1939 r.), adaptacja pomieszczeń gmachu Dyrekcji PKP przy Am Olivaer Tor 2 – 4 (ob. ul. Dyrekcyjna) z 1935 r., Dom Polski w Piekle otwarty w 1937 r., a także garaże Poczty Polskiej przy Państwowym Urzędzie Pocztowo – Telegraficznym Gdańsk 1.
Czesław Świałkowski był jednym z polskich kandydatów w wyborach do Zgromadzenia Konstytucyjnego Wolnego Miasta Gdańska (czyli Konstytuanty), które odbyły się 16 V 1920 r. Nie zdobył jednak tylu głosów, by otrzymać mandat. Z list polskich wybrano siedmiu innych kandydatów – znanych gdańskich działaczy, w tym zasłużonego lekarza, Franciszka Kubacza.
Świałkowski udzielał się społecznie: w 1920 r. był przewodniczącym Polskiego Związku Kolejarzy w Gdańsku, członkiem Zarządu Gdańskiej Macierzy Szkolnej (w latach 1934 – 39 pełnił funkcję prezesa), Zarządu Polskiego Towarzystwa Budowy Kościoła Chrystusa Króla, Zarządu Towarzystwa Budowy Kościoła Polskiego w Sopocie oraz Zarządu Okręgu Towarzystwa Byłych Wojaków w WMG.
Został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Architekt ten zmarł w Gdańsku w 1959 r. Został pochowany na cmentarzu Srebrzysko.
