Budownictwo mieszkaniowe na Siedlcach w okresie międzywojennym

Od lat dwudziestych postępowała w Gdańsku intensyfikacja budownictwa miesz­kaniowego. Napływ ludności skutkował powstawaniem nowych osiedli. Cechowały się one raczej średnim standardem, przeznaczone były bowiem przede wszystkim dla lud­ności robotniczej. Nie dominował jeden typ budownictwa. Wznoszono zarówno długie kamienice, budynki wolno stojące, jak i domy jednorodzinne. Najintensywniej zabudo­wywano rejon Dolnego Wrzeszcza (Langfuhr). Pomiędzy 1920 a 1930 rokiem powstało tam blisko 4000 nowych mieszkań. 

• Część pierwsza: Zarys dziejów Siedlec do 1920 roku

Za przykład nowoczesnego, jak na tamte czasy, budownictwa można uznać zespół budynków powstałych w rejonie ówczesnego Pola Mniszek (Nonnenacker), a więc dzi­siejszych ulic Zakopiańskiej (Weinbergstraße) i Wieniawskiego (tak¿e Nonnenacker). Pod koniec lat dwudziestych spółdzielnia Danziger Bau- Und Siedlungsgenossen­ schaft wybudowała w tym rejonie nowy zespół mieszkaniowy. Budynki zaprojektował znany gdański architekt, Bruno Bahr. Wyróżniały się one swym położeniem wzglę­dem ulicy. Nie leżały do niej przylegająco, ale tworzyły coś w rodzaju zamkniętych parceli, z podwórzami wewnątrz poszczególnych budowli. Spółdzielnia oferowała 156 nowych mieszkań, z czego 120 było dwupokojowych, a 36 trzypokojowych. 

Reklama osiedla przy Zakopiańskiej/Wieniawskiego. Źródło: „Danziger Volksstimme”, 28 IX 1929

Niedaleko, bo przy ulicy Kartuskiej, powstały w tym samym czasie mieszkania wybudowane za sprawą gdańskiego przedsiębiorcy budowlanego, Alberta Falka. Ich struktura obejmowała powstałą specjalnie w tym celu, wewnętrzną ulicę Tarasy (Falk­ hof). Wzniesiono tu kilkupiętrowe kamieniczki, przyozdobione figurkami przedstawia­jącymi postacie reprezentujące różne grupy zawodowe. Ich powstanie wiązało się za­równo z robotniczym charakterem osiedla, jak również z wszechobecnym modernizmem, miłującym wszelką symbolikę. W jednej z części nowych zabudowań otwarto wówczas nowocześnie urządzoną restaurację „Am Falkhof”.

przeczytaj:

• Tarasy, czyli osiedle Alberta Falka

W najbliższej okolicy, wzdłuż ulicy Kartuskiej, wzniesiono kilka kolejnych budynków, tworzących zwarty teren osiedla mieszkaniowego. Składały się na niego również zabudowania okalające nowo wytyczone ulice Zagrodową (Sperberhof ), czy Sowińskiego (Walter-Flex-Straße), gdzie inwestorem była spółdzielnia Danziger Siedlungs-Genossenschaft „Arbeiterheim” oraz między inny­mi zabudowania ulicy Paska (Gorch-Fock-Straße), powstałe za sprawą Gemeinnützige Angestellten-Heimstätten. 

ulica Paska

Bliżej wschodniej granicy Siedlec, na terenie tak zwanych Nowych Ogrodów II (Neugarten II), powstały w tym czasie kolejne zabudowania. Spółdzielnia Danziger Heimat-Siedlungsgesellschaft wybudowała pomiędzy ulicami Wesołą (Schottenweg) i Jasną (Schladahler Weg) zespół mieszkaniowy, na który składało się 118 mieszkań. Zarówno te, jak i wymienione wcześniej przykłady nowo powstałych budynków, w sporej części przetrwały wojenną zawieruchę i po uporządkowaniu bądź odbudowie służą po dziś dzień. 

Zupełnie inny rodzaj zabudowy powstał w rejonie dzisiejszego Suchanina (Zigankenberg). Okoliczne doliny, otulone łagodnymi wzgórzami, stanowiły niezagospodaro­waną przestrzeń, znajdującą się w bezpośredniej bliskości centrum miasta. W dolinach tych, wzdłuż istniejących od czasów nowożytnych ulicach Skarpowej (Große Molde) i Wyczółkowskiego (Kleine Molde), wybudowano ciąg domów zarówno jedno- jak i kilkurodzinnych. Zaczęły one powstawać już w pierwszej połowie lat dwudziestych. Spółdzielnia Arbeiter-Siedlungsgenossenschaft wybudowała przy ulicy Skarpowej no­woczesne domy robotnicze, w skład których wchodziło łącznie 100 dwu- i trzypokojo­wych mieszkań. Ze spółdzielnią tą związany był gdański architekt, Geo Jercke. Oprócz niego działał tu także wspomniany wcześniej Bruno Bahr, którego spółdziel­nia również przyczyniła się do powstania tutaj nowych miejsc mieszkaniowych.

Projekt nowej zabudowy mieszkaniowej wzdłuż ulicy Skarpowej (GroßeMolde). Źródło: „Ostdeutsche Monatshefte”, Heft 6, Jahrg. 5, Danzig 1924

Przy ulicy Wyczółkowskiego powstało w tym samym czasie wiele budynków. W większości miały one charakter domów jednorodzinnych.

 Domy jednorodzinne, wybudowane przy ulicy Wyczółkowskiego (Kleine Molde). Źródło: H. Althoff, Siedlungsarbeit in der Freien Stadt Danzig 1920—1930, Danzig 1930

Jedno z okolicznych wzniesień postanowiono zaadaptować pod stosunkowo orygi­nalną i nowatorską zabudowę. Po obu stronach wytyczonej od podstaw ulicy Ojcow­skiej (Damaschkeweg) wybudowano ciąg kilkukondygnacyjnych budynków. Nowe mieszkania powstały za sprawą Städtischen Siedlungs-Aktien-Gesselschaft. Budowni­czowie zdecydowali się nie ingerować przesadnie w ukształtowanie terenu, wzniesiono zatem dwa długie ciągi budynków, które ułożyły się w podwójną literę „s”. Po wojnie budziło to złe skojarzenia. O jakichkolwiek związkach z ideologią narodowosocjalistyczną nie może być jednakże mowy, gdyż inwestycja ta została zrealizowana na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych, a zatem kilka lat przed faktyczną nazyfikacją Gdańska. W nowych zabudowaniach znalazło się 110 mieszkań, reklamowanych jako idealne dla rodzin („Einfamilienhäuser für kinderreiche Familien”). Fasady budynków zostały dodatkowo przyozdobione niewielkimi zdobieniami, przedstawia­jącymi motywy roślinne i zwierzęce. 

przeczytaj:

• Czy znasz… pociąg pospieszny na Siedlcach?

Poza tego typu budownictwem mieszkaniowym już w pierwszych latach XX wie­ku powszechnie zaczęły powstawać w Gdańsku kolonie letnie. Składały się na nie zarówno domki letniskowe, o niskim standardzie, jak równie¿ ogródki działkowe. Inwe­stycje te aranżowano z reguły na mniej atrakcyjnych, bądź trudniejszych do zagospo­darowania parcelach. Pierwsze ogródki działkowe powstały w Gdańsku już w 1908 roku. Sześć lat później na 324 ogródki aż 112 znajdowało się na Siedlcach, które dominowały pod tym względem na tle innych części miasta. Niektóre z tych powsta­łych w latach dwudziestych miały docelowo zastąpić zlikwidowane działki w rejonie ulic Zakopiańskiej (Weinbergstraße), Paska (Gorch-Fock-Straße) i Bema (Stauben- straße). Kolonie letnie powstały wówczas w okolicy kościoła w Emaus, jak również przy ulicy Malczewskiego (Oberstraße). Ogródki służyły głównie warstwie średniozamożnego mieszczaństwa, dla którego stanowiły nierzadko jedne z nielicznych miejsc wypoczynku w upalne dni. 

Siedlce w 1933 roku. Źródło: „Plan von Danzig”, 1933. Dostęp online: Mapy archiwalne Polski i Europy Środkowej (igrek.amzp.pl), [dostęp: 12.11.2017]

Wyraźna intensywność rozbudowy Siedlec skutkowała przekształceniem tej części Gdańska w zurbanizowane przedmieście. W sąsiednim Emaus prace te toczyły się na mniejszą skalę, budowano raczej pojedyncze kamienice, liczące niespełna kilkanaście mieszkań.

Podsumowując, w latach 1920-1930 powstały na Siedlcach 1303 nowe mieszkania. Liczba ludności wzrosła zaś z przeszło 10 tysięcy w 1910 roku, do 13 858 osób w 1929 roku. W 1924 roku Emaus liczyło z kolei 2338 mieszkańców. Zdecydowaną większość stanowili Niemcy. Polacy tworzyli jednakże dość dobrze zorganizowaną, aktywną grupę. Siedlecka Polonia liczyła prawdopodobnie od kilku do kilkunastu procent ogólnej liczby mieszkańców, w zależności od stopnia uświado­mienia narodowego. Dokładna liczba jest bardzo trudna do oszacowania, wynika to z braku odpowiednich statystyk narodowościowych, których brakuje dla okresu Wol­nego Miasta.

• część trzecia: Siedlce – problemy życia codziennego
• część czwarta: Siedlce – życie religijne, gospodarcze i rozrywkowe

Wojciech Grott

Powyższy tekst został opublikowany w “Roczniku gdańskim  t. LXXV-LXXVI, 2015-2016″ jako część artykułu “Siedlce jako dzielnica Gdańska w okresie międzywojennym. Wybrane aspekty życia codziennego”.  Artykuł został opracowany do udostępniania w internecie przez Muzeum Historii Polski w ramach dozwolonego użytku. W oryginale zaopatrzony w przypisy.