Daniel Gabriel Fahrenheit przychodzi na świat 24 maja 1686 r. w domu przy ulicy Ogarnej nr 94 (obecny nr 95 to dawny 94). Rodzice posiadają tu dwie przylegające posesje. Jego rodzice to kupiec Daniel Fahrenheit i Concordia Schumann.
ulica Ogarna 94
Dwie posesje Fahrenheitów, w prawym był magazyn, zaadaptowany z czasem na cele mieszkaniowe, rok 1841; w 1879 oba domy przebudowano*
Przedproże tej kamienicy zostaje jeszcze przed wojną sprzedane do muzeum w Norymberdze, obecny portal nie jest autentyczny. Daniel Gabriel ma dziewięcioro rodzeństwa (z całej dziesiątki pięcioro umiera w dzieciństwie). 6 czerwca tego samego roku odbywa się jego chrzest w Kościele Mariackim. Rodzice posiadają również jeszcze jeden dom przy Ogarnej 39, udział w jednym z domów przy Szerokiej, połowę spichlerza Kur przy Chmielnej 21 i letni domek na Winnikach.
Świadectwo chrztu Daniela Gabriela Fahrenheita*
W 1698 r. młody Fahrenheit rozpoczyna naukę w Szkole Mariackiej przy Podkramarskiej 4, w jednej z najlepszych szkół w Gdańsku. Jest to szkoła 6-klasowa, w której nauka łaciny zajmuje od 8 do 14 godzin tygodniowo, religia od 3 do 9 godzin, śpiew kościelny 4 godziny, rachunki 1-2 godziny. Dodatkowo retoryka i logika. Po jej zakończeniu ma iść do Gimnazjum Akademickiego i zostać kupcem.
Szkoła Mariacka przy Podkramarskiej po 1712 r.; zbiory Jacoba Kabruna
Jednak 14 sierpnia 1701 r. wydarza się wielka tragedia. Na posesji w Winnikach (Kartuska 4 od Bema licząc, obecnie nr 51) ojciec – Daniel Fahrenheit – i matka gwałtownie umierają, prawdopodobnie na skutek zatrucia grzybami. Zostają pochowani pod płytą nr 362 w południowej nawie korpusu Kościoła Mariackiego.
Mapa Siedlec 1717 rok
Przyszły fizyk ma wówczas 15 lat i jest najstarszy z rodzeństwa. Opiekę nad sierotami obejmuje Rada Miejska wyznaczając opiekunów. Rok później, po odbyciu kursu księgowości, zostaje wysłany na praktykę kupiecką do Amsterdamu. Jednak młodego Fahrenheita to kompletnie nie interesuje. Nie żyje z handlu, ale zapożycza się na poczet spadku, który ma otrzymać po osiągnięciu pełnoletności. Obrabia szkło, szlifuje soczewki i buduje takie przyrządy jak cyrkle, barometry, busole, w czym osiąga mistrzostwo.
W 1706 lub 1707 powstaje pierwszy, zbudowany przez Fahrenheita, termometr – ze skalą florencką, oparty na powtarzalnych wskazaniach. W tym samym roku Rada Miasta i opiekunowie proszą Radę Miasta Amsterdamu, aby krnąbrnego młodzieńca ująć i wysłać z misją kupiecką do Indii Wschodnich. Na szczęście dla światowej fizyki Daniel Gabriel ucieka wcześniej do Niemiec i później do Danii. W Kopenhadze wówczas burmistrzem jest Ole Römer (ten, który opracował skalę temperatur nazwaną jego nazwiskiem), który jest wielkim wsparciem dla młodego Fahrenheita. Dzisiaj ten okres nazwalibyśmy stażem naukowym.
W latach 1709 i 1710 Fahrenheit pojawia się w Gdańsku, by doprowadzić do końca sprawy spadkowe, interesy handlowe powierza bratu Efraimowi, a sam w 1712 nawiązuje współpracę z astronomem i drukarzem Pawłem Paterem, który w Gdańsku m.in. naucza matematyki w Gimnazjum Akademickim. Pater jest założycielem w 1711 r. pierwszej na świecie niewojskowej szkoły technicznej. Jest to Matematyczna i Mechaniczna Oficyna Sztuki przy ulicy Żabi Kruk, prawdopodobnie nr 39.**
W latach 1712-13 Fahrenheit nawiązuje kontakty z uczonymi berlińskimi. Konstruuje wówczas w Berlinie swój pierwszy termometr rtęciowy i mierzy rozszerzalność cieplną rtęci. Rok później opuszcza Gdańsk na zawsze, by zamieszkać właśnie w Berlinie. Wprowadza nową skalę z zerem zdefiniowanym jako punkt eutektyczny mieszaniny wody, soli morskiej lodu.
W 1715 r. Daniel Gabriel Fahrenheit konstruuje w Lipsku chronometr rtęciowy do znajdywania długości geograficznej na morzu, później w Dreźnie udoskonala teleskop zwierciadlany Newtona i buduje heliostat. W 1717 przenosi się do Amsterdamu. Na poniższym zdjęciu (mapy Google) znajdują się dwie kolejne zajmowane przez uczonego lokalizacje, budynki oczywiście nie pochodzą z tego okresu.
po lewej – róg Keizersgracht i Leidsestraat, po prawej – róg Prinsengracht i Spiegelstraat, mapy Google
W latach późniejszych mierzy rozszerzalność cieplną i temperatury wrzenia wielu cieczy i roztworów, także ciężar właściwy ciał stałych. Poprawia swoją skalę temperatury i opracowuje nowy typ areometru. Prowadzi wykłady z chemii i współpracuje z wieloma naukowcami, m.in. z Gottfriedem Leibnizem, Hermanem Boerhaave, Willemem Gravesande i Pieterem van Musschenbroek, twórcą pierwszego kondensatora – butelki lejdejskiej. Być może Fahrenheit był inspiratorem. Na uniwersytecie w Lejdzie znajdują się jego notatki i wymiana korespondencji.
List Fahrenheita
W 1721 r. nasz uczony opisuje zjawisko przechłodzenia cieczy (jako pierwszy zaobserwował je inny gdański badacz – Conrad Israeli), dwa lata później odkrywa zależność ciśnienia pary wodnej nasyconej od temperatury i zależność temperatury wrzenia od ciśnienia. Na podstawie tej ostatniej temperatury konstruuje ebuliobarometr. W 1724 opisuje właściwości platyny.
W latach 1723-24 Fahrenheit jeździ do Londynu, gdzie zostaje przyjęty w poczet członków Towarzystwa Królewskiego. Prezentuje tam podwójny termometr (rtęciowy spirytusowy) ze wspólną skalą oraz 5 prac opublikowanych później w Philosophical Transactions.
Wśród ośmiu gdańskich członków szacownego, londyńskiego Royal Society oprócz Daniela Gabriela Fahrenheita znajdują się:
- Jan Heweliusz,
- Johann Phillip Breyn,
- Jacob Theodor Klein,
- Johann Reinhold Forster,
- Johann Georg Forster,
- Nathanael Matthaus Wolf,
- Adolf Friedrich Johann Butenandt.
Fahrenheit uzyskuje również rekordową niską temperaturę -40 st. i mierzy rozszerzalność cieplną różnych rodzajów szkła. W 1733 roku pokazuje gościom z Gdańska model ludzkiego oka (dziś w Groningen), termometry lekarskie i maszynę do demonstrowania sił w ruchu obrotowym.
Model ludzkiego oka Daniela Gabriela Fahrenheita z Groningen* oraz jedyny jego zachowany barometr wg Scientific Instrument Society, biuletyn nr 16/1988
Zachowały się trzy termometry wykonane przez Fahrenheita (wszystkie w Muzeum Boerhaavego w Lejdzie). Jego największym osiągnięciem jest skonstruowanie przyrządu do mierzenia ciśnienia pary wodnej nasyconej.
termometry Fahrenheita*
W roku 1736 uczony zawiązuje znajomość z Karolem Linneuszem. W Hadze otrzymuje patent na pompę odśrodkową do czyszczenia kanałów i osuszania polderów. W tym samym roku 16 września umiera.
Podpisy Fahrenheita – dwa na dole złożone, gdy był chory*
Uczony został pochowany w 1736 r. w protestanckim Kościele Klasztornym (Kloosterkerk) w Hadze, w 1857 roku szczątki przeniesiono z krypty kościelnej na cmentarz miejski w nieznane miejsce. Na kościele w 2002 r. umieszczono pamiątkową tablicę:
Tablica na Kościele Klasztornym w Hadze, fot. A. Januszajtis
Nie zachował się żaden wizerunek uczonego. Być może wyglądał on tak, jak na poniższym zdjęciu, ale jest to tylko przypuszczenie (wizerunek wykonali pracownicy Politechniki Gdańskiej).
W Gdańsku na Długim Targu można obejrzeć model kolumny meteorologicznej Fahrenheita, szkoła w Świbnie nosi jego imię, tak samo jedna z ulic na Aniołkach (nazwa przedwojenna) oraz dziedziniec wewnętrzny PG.
Andrzej Januszajtis, opracowanie: Anna Pisarska-Umańska
Powyższy tekst nie został napisany przez Andrzeja Januszajtisa, ale jest skróconym zapisem jego wykładu, który odbył się w Muzeum Archeologicznym w dniu 4 kwietnia 2019 w ramach cyklu wykładów „Gdańscy twórcy europejskiej nauki”.
* ilustracje z książki A. Januszajtisa „Mr Fahrenheit, dżentelmen z Gdańska”, Wyd. L&L, Gdańsk 2005
**adres dodałam od siebie na podstawie książki A. Januszajtisa „Z dziejów gdańskiej nauki i techniki”, Wyd.Politechniki Gdańskiej 2015
Wyboru zdjęć dokonałam sama.
Poniżej cały zapis audio-wideo:
Zdjęcia i realizacja Mirosław Koźbiał
WMG VIDEO
