Określenie, które umieściłam w tytule, to przetłumaczony z języka esperanto na nasz język, pseudonim Ludwika Zamenhofa, pod którym ten słynny lekarz opublikował w 1887 r. podstawy utworzonego przez siebie nowego języka. Miał to być język uniwersalny, który zjednoczyłby różne narody świata w jedną wspólnotę. Nazwał go esperanto. Tytuł wspomnianej publikacji z 1887 r. brzmiał: „Język międzynarodowy. Przedmowa i podręcznik kompletny”.
Poniższy artykuł napisałam korzystając z informacji zawartych w następujących źródłach:
- Wikipedia
- „Encyklopedia Gdańska”
- „Opowieści gdańskich uliczek” Edgara Milewskiego
- strona internetowa www.miasto.sopot.pl/strona/zabytki_i_pomniki (Lidia Trybek, „Sopockie pomniki”)
- tablica ustawiona na Polance Esperantystów w Dolinie Świemirowskiej w Sopocie.
Ów lekarz okulista żydowskiego pochodzenia, ośmiokrotnie nominowany do Pokojowej Nagrody Nobla postawił sobie na celu „stworzenie neutralnego i łatwego do nauki języka, przydatnego do międzynarodowej komunikacji, nie zastępującego jednak innych języków narodowych” (Wikipedia). Dziś esperanto to najbardziej rozpowszechniony na świecie międzynarodowy język pomocniczy. Jak podaje Wikipedia jest on używany „przez międzynarodową wspólnotę, której wielkość, według różnych źródeł, szacowana jest na od stu tysięcy do dwóch milionów użytkowników (zależnie od poziomu opanowania języka)”.
Twórca esperanto, Ludwik Łazarz Zamenhof (właść. Eliezer Lewi Samenhof) urodził się 15 XII 1859 r. w Białymstoku. Dom przy ul. Zielonej 6, w którym mieszkali Marcus i Rozalia Zamenhofowie wraz z dziećmi, nie przetrwał do naszych czasów. Dziś ulicy tej, przy której wznosi się powojenna zabudowa, patronuje właśnie Ludwik Zamenhof.
W domu rodzinnym Zamenhofów posługiwano się dwoma językami: jidysz oraz rosyjskim – gdyż Białystok znajdował się wówczas w granicach Imperium Rosyjskiego, choć zamieszkiwany był przez społeczność wielonarodowościową, składającą się głównie z: Żydów, Polaków, Rosjan, a także Niemców.
Interesujące, że Ludwik już w dzieciństwie zwrócił uwagę na problem braku porozumienia pomiędzy narodami. Uważał, że „główną przyczyną nieporozumień i sporów między ludźmi jest bariera językowa. Jeden, wspólny język miał być jej rozwiązaniem” (Wikipedia). Problem ten poruszył w dramacie, napisanym przez siebie w latach szkolnych, który zatytułował „Wieża Babel, czyli tragedia białostocka w pięciu aktach”.
Edukację rozpoczął w swoim rodzinnym mieście w chederze, czyli żydowskiej szkole „o charakterze religijnym, utrzymywanej przez gminę religijną” (Wikipedia). Następnie uczęszczał do białostockiego gimnazjum (dziś jest to VI Liceum Ogólnokształcące im. Zygmunta Augusta).
W 1873 r. rodzina Zamenhofów przeprowadziła się do Warszawy. Tam Ludwik kontynuował naukę w II Gimnazjum, które ukończył w czerwcu 1879 r. Wyjechał wtedy do Moskwy, gdzie przez dwa lata studiował medycynę. W 1881 r. po zamachu na cara Aleksandra II w mieście tym zaczęły narastać nastroje antysemickie. To skłoniło Ludwika Zamenhofa do powrotu do Warszawy, by tam kontynuować przerwane studia.
Specjalizację z okulistyki odbył we Wiedniu, po czym powrócił do Warszawy. W latach 1898 – 1915 mieszkał tam w nieistniejącej dziś kamienicy narożnej przy ul. Dzikiej 5 (od 1930 r. ul. Zamenhofa) i Dzielnej. Pracował zgodnie ze swą specjalizacją, jako lekarz okulista.
Już w czasie nauki w warszawskim gimnazjum opracował pierwszą, jeszcze dość prymitywną wersję swojego języka, który określał jako „Lingwe Uniwersala”. W następnych latach tworzył kolejne wersje, coraz bardziej udoskonalone. Ten projekt języka międzynarodowego, który istnieje w obecnej formie, Zamenhof ukończył w 1885 r. Jego podstawy opracowane w języku rosyjskim wydał drukiem w Warszawie 26 VII 1887 r. , dzięki wsparciu finansowemu ojca swej przyszłej żony, Klary Silbernik. Jak wspomniałam na początku, tytuł tej publikacji brzmiał: „Język międzynarodowy. Przedmowa i podręcznik kompletny”. W tym samym roku opublikował ją również w języku polskim, francuskim, niemieckim i angielskim.
Język stworzony przez Zamenhofa bardzo szybko zyskał popularność w różnych krajach. Wkrótce zaczęły powstawać na kontynencie europejskim i nie tylko, kluby esperantystów; pierwszy utworzono w Norymberdze.
W 1905 r. we francuskim mieście Boulogne – sur – Mer zorganizowano pierwszy Światowy Kongres Esperanto, w czasie którego jego uczestnicy podpisali „Deklarację o istocie Esperantyzmu” (zwaną popularnie „Deklaracją Bulońską”). W języku esperanto jej tytuł brzmiał „Deklaracio pri la Esenco de la Esperantismo”. Autorem tekstu tej deklaracji był sam Ludwik Zamenhof. Została ona przyjęta przez uczestników kongresu 9 VIII 1905 r.
W drodze powrotnej do Warszawy, twórca esperanto zatrzymał się w stolicy Francji. Został tam odznaczony Legią Honorową. Na jego cześć podświetlono wieżę Eiffla.
Wkrótce podjął też współpracę z wydawaną w języku esperanto gazetą „La Revuo”.
Jeden z kolejnych światowych kongresów odbył się w 1908 r. w Dreźnie. Zamenhof otworzył bal wydany z tej okazji, tańcząc z Anną Elisą Tuschinski – na co dzień nauczycielką, pionierką ruchu esperanckiego w Gdańsku, założycielką Gdańskiego Towarzystwa Esperanckiego.
Wzięła ona udział w zorganizowanym tam wówczas posiedzeniu Światowego Związku Esperantystów (UEA).
Ludwika Zamenhofa nurtował również problem konfliktów na tle religijnym. W 1901 r. opublikował pod pseudonimem „Homo sum” (czyli „Człowiekiem jestem”) książkę pt. „Hilelizm jako rozwiązanie kwestii żydowskiej”, w której zakładał zbliżenie Żydów do wyznawców innych religii. Głosił w niej, że Żydzi „poza byciem wyznawcami judaizmu, powinni służyć państwu, w którym mieszkają, religia i język powinny być sprawami prywatnymi” (Wikipedia). Hilelizm (nazwa utworzona od imienia wpływowego Żyda, Hillela żyjącego na przełomie I w. p. n. e. i I w. n. e.) został źle przyjęty nie tylko przez samych Żydów, ale również esperantystów.
Ludwik Zamenhof zmarł w Warszawie 14 IV 1917 r. Został pochowany w tym mieście na cmentarzu żydowskim przy ul. Okopowej. W czasie pogrzebu uroczystą przemowę wygłosił rabin Samuel Poznański. Wypowiedział m. in następujące słowa: „Przyjdzie chwila, że cała polska ziemia zrozumie, jaką promienną sławę dał ten wielki syn swojej ojczyźnie…”.
W 1922 r. ogłoszono konkurs na projekt pomnika nagrobnego dla twórcy esperanto. Pierwszą nagrodę w konkursie otrzymał poznański rzeźbiarz Mieczysław Lubelski. Pomnik ze względu na koszty wykonano w Szkocji, w mieście Aberdeen. Komitet organizacyjny czynił starania o zwolnienie go z cła i opłat przewozowych. Gotowy pomnik został przewieziony drogą morską do portu w Gdyni, a stamtąd koleją do Warszawy. Jego odsłonięcie miało miejsce w niedzielę 18 IV 1926 r. Przypadało to cztery dni po dziewiątej rocznicy śmierci Ludwika Zamenhofa.
A teraz słów parę na temat gdańskiego wątku początków ruchu esperanckiego w Gdańsku.
Wspomniana przeze mnie gdańszczanka, Anna Elisa Tuschinski (1841 – 1939) była córką Niemca Gustava Lorweina i Polki Adeli Juchnowicz. Była wdową po kupcu, Karolu Tuschinskim. Popularyzatorką języka esperanto. Organizowała w Gdańsku kursy tegoż języka. Nazywano ją „Esperanto – Partineto” czyli „Esperancką Mateczką”. W listopadzie 1907 r. założyła Gdański Związek Esperantystów, do którego trzy lata później należało już sto osób. Współpracowała ze Światowym Związkiem Esperantystów.
Z jej inicjatywy w dniach 22 VII – 1 VIII 1912 w Gdańsku i Sopocie zorganizowano VII Ogólnoniemiecki Kongres Esperantystów. Wydano też m. in pierwszy przewodnik po Gdańsku w języku esperanto.
W 1922 Anna Tuschinski zorganizowała Gdański Kongres Esperantystów, zaś pięć lat później – jako „Honorowy Przewodniczący Kongresu” rozpoczęła obrady dziewiętnastego z kolei, Światowego Kongresu Esperantystów, który tym razem odbył się Wolnym Mieście Gdańsku. Wziął w nim udział brat Ludwika Zamenhofa, Leon.
Uczestnicy kongresu zasadzili w Sopocie Dąb Jubileuszowy – w języku esperanto: Jubilea Kverko, który określany był także mianem Dębu Przyjaźni. Teren, na którym go zasadzono i który od tej pory miał stać się miejscem spotkań esperantystów, został przekazany notarialnie przez dotychczasowych właścicieli, do których należało Świemirowo i Karlikowo. Sadzonkę młodego dębu szypułkowego przekazały esperantystom władze miasta.
W relacji Edgara Milewskiego czytamy: „Korzenie dębu przysypano ziemią przywiezioną przez greckich esperantystów z Maratonu. Każda z zagranicznych delegacji dorzuciła garść własnej, specjalnie w tym celu przywiezionej, ojczystej ziemi. W imieniu polskich esperantystów uczynił to nestor międzynarodowego ruchu, asystent Pasteura, prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego – dr Odo Bujwid” – pierwszy polski bakteriolog, pionier higieny i profilaktyki zdrowotnej.
W pobliżu dębu ustawiono „monument z kamieni narzutowych z marmurową tablicą z napisem” w dwóch językach: esperanto i niemieckim, który informował o zjeździe i posadzonym dębie. (www.miasto.sopot.pl/strona/zabytki_i_pomniki).
W trzy dni po tzw. nocy kryształowej (która miała miejsce w Niemczech z 9 na 10 XI 1938 r.) w nocy z 12 na 13 listopada 1938 r. Dąb Przyjaźni został ścięty, a pamiątkowy głaz rozbity przez niemiecką bojówkę. „Idea zbliżenia i przyjaźni między narodami” została bowiem „znienawidzona i potępiona przez faszyzm” podobnie, jak naród żydowski, do którego zaliczał się przecież twórca esperanto. Dlatego też władze II WMG zakazały działalności tutejszym esperantystom.
Ruch esperancki mógł odrodzić się na ziemiach polskich dopiero po okresie stalinowskim.
W 1959 r. – w setną rocznicę urodzin Ludwika Zamenhofa – odbył się w Warszawie czterdziesty czwarty Światowy Kongres Esperantystów.
W Gdańsku w tym czasie zorganizowano XV Międzynarodowy Zjazd Młodzieży Esperanckiej z udziałem dwustu pięćdziesięciu delegatów z szesnastu krajów (32). Jego uczestnicy 26 lipca w miejscu ściętego dębu, na Polance Esperantystów w Dolinie Świemirowskiej posadzili nowe drzewo: „dwudziestoletnią, trzymetrową sadzonkę, wyhodowaną z dębów zasadzonych jesienią 1938 r. w ogrodzie państwa Spirowskich mieszkających przy ul. Smolnej” (tablica informacyjna ustawiona na Polance Esperantystów).
Na polankę przetransportowano nowy głaz, istniejący do dziś, na którym wyryto następujący napis w języku esperanto: „1. 8. 1927 podczas XIX Światowego Kongresu Esperantystów posadzono w tym miejscu dąb jubileuszowy, zniszczony później przez faszystów. Ponownie posadzono w tym miejscu dąb w czasie XV Międzynarodowego Zjazdu Młodzieży Esperanckiej. 26. 7. 1959”.
W 1959 r. w stoczni w Splicie, w ówczesnej Jugosławii, zwodowano zamówiony przez Polskie Linie Oceaniczne drobnicowiec, który został ochrzczony jako „Zamenhof”.
W 2013 r. płynący w pobliżu Polanki Esperantystów, dotąd bezimienny potok nazwano Torento.
Strażnikiem i opiekunem Dębu i Głazu, a za razem ojcem chrzestnym potoku został Harry Spirowski – potomek rodziny, której członkowie byli świadkami oraz uczestnikami wszystkich wydarzeń związanych z tym miejscem.
W 1945 r. po zakończeniu II wojny światowej imię Ludwika Zamenhofa nadano w Gdańsku dotychczasowej Kolkowgasse na Dolnym Mieście. 20 V 1960 r. zmieniono nazwę tej ulicy na obecną: Królikarnia. Twórca esperanto został wtedy patronem ulicy w ob. dzielnicy Strzyża, której nazwa do końca II wojny brzmiała Rossbachweg, zaś w latach 1945 – 1959 – Potokowa.
