Dom dróżnika leży na gruncie nad wodą, jest osadzony na wale (co czyni go unikatowym), sąsiaduje z większym terenem podupadającej stoczni rybackiej Spawmet, a to łączy działki w atrakcyjny teren. Tylko dzięki staraniu jednego z najemców, którego ojciec był pierwszym powojennym lokatorem, budynek udało się uratować, a w 2017 roku PWKZ Agnieszka Kowalska uznała, że przedstawia on na tyle istotne walory historyczne, że należy go wpisać do wojewódzkiej ewidencji zabytków.
Są to właściwie dwa budyneczki – dawny dom dróżnika i pralnia. Na budynku mieszkalnym możemy dostrzec ślady II wojny światowej. Na cegłach widnieją inicjały i data. Na jednym z unikatowych zdjęć widać mieszkającego do końca wojny dróżnika z rodziną. Właśnie funkcja budynku jest niepowtarzalna. Obok biegła po moście obrotowym towarowa linia kolejowa z 1905 r., łącząca stację rozrządową na Oruni, poprzez Olszynkę, ze stacją towarową Kaiserhafen (Kanał Kaszubski). Niezwykle przykre jest to, że nie udało się zachować zabytkowego mostu obrotowego. Niszczenie odbywało się w atmosferze oburzenia lokalnej społeczności, mediów oraz lokalnych działaczy.
Powyższe informacje pochodzą z wniosku, jaki złożyła Fundacja dla Gdańska i Pomorza w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków, z prośbą o wpisanie obiektu do rejestru zabytków. Urząd przychylił się do tego wniosku i po zbadaniu zasadności Gdańsk wzbogacił się o nowy zabytek w dzielnicy dosyć zapomnianej, bo na Przeróbce.
Do początku XX wieku Przeróbka (Troyl) była osadą o charakterze rolniczym, niskim zaludnieniu i rozproszonej zabudowie. Industrializacja rozpoczęła się wraz z przekopaniem Kanału Kaszubskiego w 1904 r., wybudowaniem stacji rozrządowej Kaiserhafen Bahnhof i kolejowym mostem obrotowym w 1905. Dwa lata później osada została włączona do miasta i w 1912 powstał zwodzony Most Siennicki (Breitenbach Brücke), który spiął brzegi Martwej Wisły, tym samym łącząc Gdańsk z Wyspą Portową wraz z Przeróbką.
Na trasie Gdańsk Główny – Gdańsk Troyl postawiono mieszkalny dom dróżnika obsługującego przystanek kolejowy „Most Wisła”. Linia kolejowa nr 226 miała charakter towarowy, ale również pasażerski – przystanek obsługiwał pracowników z pobliskiego Zakładu Napraw Taboru Kolejowego. Pociąg przejeżdżał trzy razy dziennie. Dom stanął na skarpie wału kolejowego linii do Portu Północnego, nieopodal mostu obrotowego, otoczony przez teren ogrodowo-gospodarczy. Po jego wschodniej stronie znajdował się peron kolejowy, po północnej ogród. W przybudówce południowej znajdował się mechanizm obsługujący rogatki, w innych – sprzęt naprawczy. Położenie domu było tak zaplanowane, by dróżnik miał łatwy dostęp do peronu bezpośrednio z drugiej kondygnacji. To wejście zostało po II wojnie światowej zamurowane.
Do zadań dróżnika należała obsługa przejazdu kolejowego i szlabanu, obserwacja i konserwacja stanu technicznego zwrotnic, szlabanu, zwrotnic, torów i innych urządzeń mechanicznych. Zapotrzebowanie na te usługi zmalało po przeprowadzeniu linii tramwajowej przez Most Siennicki w roku 1927.
Dróżnicówka została zbudowana z cegły nieotynkowanej z ceglaną podmurówką i wkomponowana w nasyp. Posiada dwie kondygnacje, ale bryła jest niejednorodna, zwarta i zwrócona szczytowo do drogi. Dach naczółkowy jest wtórnie pokryty eternitem. Lukarna na dachu – wtórna. Stolarka okienna nie jest oryginalna z jednym wyjątkiem – zachowało się okno w klatce schodowej, obecnie zaślepione, trójpolowe, z oryginalnymi okuciami i zawiasami. Stolarka drzwiowa jest zachowana. Drzwi wejściowe są pięciopolowe, drzwi frontowe w ganku czteropolowe z nadświetlem. Według krążącej opowieści drzwi wejściowe są okaleczone uderzeniami kolby od karabinu przez sowieckiego żołnierza.
Od strony wschodniej (dawnego peronu) dom ma jedną kondygnację, od zachodniej – dwie. Mamy tu wiele przybudówek – ganek, wtórny łącznik, przybudówka z przedsionkiem. Na cegłach można dostrzec napisy: „PD” i „HN”, datowane na 24 sierpnia 1930 r.
Budynek jest częściowo podpiwniczony od strony południowej. Piwnica jest ceglana, nieotynkowana, prowadzą do niej oryginalne, ceglane schody.
Na drugą kondygnację prowadzą zachowane drewniane schody z balustradą. Przy nich znajduje się owo pierwotne okno. We wszystkich pomieszczeniach zachowały się piece kaflowe i w jednym z nich słup więźby. Wnętrze jest nieprzebudowane.
Budynek gospodarczy (pralnia dla pracowników kolei) znajduje się po zachodniej stronie wpisanej działki. Jest jednokondygnacyjny, ceglany i nieotynkowany. Od strony wschodniej jest zachowane wejście z łukiem, od północnej – okno z łukiem i oryginalną stolarką. Oryginalny jest również piec. Można również dojrzeć zamocowane haki do rozwieszania bielizny.
Na terenie dawnego peronu widoczne są fragmenty zachowanej kostki brukowej.
Poniżej wklejam mapkę z wniosku z oznaczeniem obszaru wpisanego do rejestru zabytków. Jak widać, Fundacja wnioskowała o objęcie wpisem również drogi dojazdowej, co nie zostało uwzględnione (kolor czerwony), ale wpis objął obszar aż do działki 53/5, tym samym uwzględnił teren torów kolejowych.
W ocenie wojewódzkiego konserwatora budynek dróżnicówki jest wartościowym świadectwem historii budownictwa kolejowego. Wpisuje się w lokalny krajobraz ceglanych nieruchomości charakterystycznych dla ziem zachodnich i północnych.
Zachowana oryginalna funkcja kolejowego budynku mieszkalno-służbowego dodaje mu autentyzmu i stanowi świadectwo ciągłości historii transportu i gospodarki miasta. Jest również nierozerwalnym elementem zespołu gospodarstwa jednorodzinnego razem z otaczającą go działką, budynkiem gospodarczym i pozostałościami peronu. Wartość artystyczna obiektu objawia się w zachowanych elementach dekoracyjnych nieruchomości, takich jak łuki odcinkowe, niestandardowa forma bryły, stolarka drzwiowa i zdobienia na piecu kaflowym. Od strony naukowej gospodarstwo, jako zabytek robotniczego mieszkalnictwa przedwojennego, przemysłu i kolei – popularnych tematów prac naukowych w architekturze, historii gospodarczej, historii techniki oraz socjologii, stanowi niezastąpiony obiekt badań. – Igor Strzok PWKZ, decyzja.
Wobec zmodernizowanego w 1970 i rozebranego w 2016 roku kolejowego mostu obrotowego domek dróżnika pozostał jedynym świadectwem historii infrastruktury kolejowej.
Stopień zachowania historycznej substancji jest znaczący. Konstrukcja, materiał, bryła, więźba, strop – pozostały. Nie umniejszają jego wartości popękane ściany i zaślepione okna. Budynek wymaga prac zabezpieczających przed dalszym osuwaniem się i wskazane byłoby przywrócić wschodnią elewację do stanu pierwotnego (tę od strony peronu). Konieczny jest kapitalny remont zachowawczy.
Budynek i działka są własnością Skarbu Państwa, w użytkowaniu wieczystym Polskich Kolei Państwowych.
źródła:
- Decyzja ws. wpisania do rejestru zabytków z 28.09.2023
- Biała karta zabytku, dokumentacja konserwatorska
- Encyklopedia Gdańska
- Rejestr zabytków nieruchomych
- Interaktywny plan Gdańska
