Wspólny interes panów F.W. Apfelbauma i J.F. Geschkata w postaci fabryki broni w Gdańsku rozwijał się powoli i systematycznie. Jednak około 1828 r. obecne jej umiejscowienie na Osieku i dostępne tam budynki fabryczne w postaci młynów przestały być wystarczające na przyszłe potrzeby produkcyjne. Było to spowodowane tym, że Gdańsk w tym czasie nie posiadał wówczas już takich możliwości rozwoju związanego z ograniczeniami ówczesnej istniejącej tkanki miejskiej, jeśli chodzi o zabudowę w jego centrum.
Zapadła wtedy oczywista decyzja, aby część produkcji przenieść w inne miejsce. Miejsce pozwalające na większe możliwości rozbudowy i wykorzystania nowych urządzeń do obróbki broni. Należy przy tym pamiętać, że nie był to jeszcze pełen wiek pary i poszukiwano miejsca, gdzie do napędu urządzeń fabrycznych będzie można nadal wykorzystywać energię pochodzącą z napędu kół wodnych.
Decyzję o relokacji produkcji została przyspieszona przez samą naturę w postaci Wielkiej Powodzi, która nawiedziła Gdańsk w kwietniu 1829 roku. Wtedy to niemal 75% powierzchni miasta Gdańska zostało zalane przez wezbrane wody Wisły i Motławy, czyniąc tym samym niepowetowane straty materialne.
Oczywistym jest zatem, że na lokalizację nowego pododdziału fabryki broni wybrano pobliską Oliwę wraz z przepływającym przez nią Potokiem Oliwskim, zwanym podówczas Glettkau Wasser. Znajdowało się nad nim wówczas szereg młynów, fabryczek czerpiących energię z jego przepływu. Było to możliwe dzięki wielu urządzeniom i konstrukcjom hydrotechnicznym pobudowanych nad nim. Na nowe miejsce działalności wybrano zabudowania młyna działającego do tej pory w Güntershof (Wojnowo), przystosowując go do nowego profilu produkcyjnego.
Duże oddalenie od siebie oddziałów produkcyjnych było wówczas normalną praktyką i niczym wyjątkowym, wręcz można rzec nawet celowym zabiegiem (mowa tu o pierwszej połowie XIX w.). Podobna sytuacja miała również miejsce w innych pruskich fabrykach broni, jak na przykład w Nysie (Gewehrfabrik Neisse), która swój oddział miała początkowo w Ozimku (niem. Malapane), później przeniesiony do nieodległego od niego Krasiejowa (niem: Krascheow). W tym przypadku odległość od macierzystego zakładu wynosiła aż około 70 km. W innym pruskim kompleksie fabryk broni Potsdam miał oddział w Spandau, było to z kolei mniej, bo ok. 20 km.
Dla Gdańska i Oliwy odległość ta miała wynosić według przekazu tylko 1 milę pruską, czyli około 7,5 km, co się zgadza bardzo dokładnie, przy założeniu pomiaru od ówczesnej Bramy Oliwskiej, czyli ówczesnych murów miasta. Jeśli dokładniej pomierzymy te odległości pomiędzy filią a główną fabryką, to wychodzi nam około 8,5 km (w linii prostej), zatem porównując do poprzednich omówionych przypadków, było to prawie na wyciągnięcie ręki.
Zatem rodzi się pytanie, czy te oddziały filialne to były fabryki broni? Tak i nie zarazem. Nie produkowały bowiem one gotowej broni sensu stricto. I choć na starych mapach i planach czasami w opisach jest umieszczona obok nich dumna nazwa „GEWEHRFABRIK”, to nie były one osobnymi bytami, tylko zawsze stanowiły część większego kompleksu produkcyjnego. Zazwyczaj zajmowały się tylko wykonywaniem pewnych elementów broni, takich jak lufy, bagnety czy obojczyki lub inne drobne części składowe broni przeznaczone do dalszej obróbki. Końcowa obróbka elementów oraz właściwy całościowy montaż broni zawsze odbywały się w macierzystym głównym zakładzie. Głównym zadaniem oddziału było tylko dostarczenie wykonanych drobnych elementów składowych broni, czasem również odkutych i przewierconych luf, bagnetów oraz pobojczyków.
Wojnowie
Trudno jednak znaleźć i zidentyfikować na wykonanych podzespołach i elementach broni jakieś znakowania, które by potwierdzały, że wykonano je w oddziale filialnym. Choć temat jest rozwojowy i wymaga dokładniejszych badan i analiz w tym względzie. Warto przy tej okazji zauważyć, że w pruskich fabrykach broni główny oddział fabryczny (montownia) znajdował się zawsze albo za murami twierdzy (Gdańsk, Nysa) lub w pobliżu znacznych fortyfikacji (Potsdam).
W późniejszych latach zakład się ciągle rozrastał i poszerzał swój asortyment produkcyjny, bowiem z samych zleceń rządowych na produkcję broni raczej trudno było utrzymać ten interes, zwłaszcza dla prywatnego inwestora. Powstały zatem wkrótce: nowa odlewnia żelaza, kuźnica, a następnie rozszerzono działalność również o fabrykację różnych maszyn i urządzeń. Na początku lat 40-dziestych XIX wieku, kiedy to przeniesiono główny oddział produkcyjny w Gdańsku na Dolne Miasto, do dawnej fabryki cukru na ulicy Weidengasse (ul. Łąkowa) i uruchomiono tam wkrótce maszyny parowe, fabryka w Oliwie – jako oddział produkcji broni – zaczęła powoli tracić na ważności i atrakcyjności. Z tego względu stopniowo przenoszono całą produkcję o profilu zbrojeniowym do nowo powstałego zakładu. Wpływ na to miały również w pewnym stopniu zmiany w zakresie prawa własnościowego fabryki.
Zatem wkrótce około roku 1845 pozostała już tylko Eisengießerei und Maschinenfabrik zu Güntershof bei Oliva, która działa tu jeszcze do lat siedemdziesiątych XIX w., kiedy to konkurencja dużych innych niemieckich fabryk metalowych i metalurgicznych pozbawiła jej ekonomicznej sensowności dalszej działalności.
Piotr J. Bochyński strona autora Gewehrfabrik Danzig
Artykuł jest wstępem do opracowania w szerszym zakresie historii działalności Gewehrfabrik Danzig, czyli fabryki broni w Gdańsku, w tym i jego działającym przez pewien czas oddziale produkcyjnym w Oliwie.
