W ramach ostatniej ogłoszonej przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego edycji projektu „Kultura cyfrowa” zdigitalizowaliśmy i przekazaliśmy do Narodowego Archiwum Cyfrowego publikację z roku 1951: „Gdańsk zabytkowy w roku 1950” z tekstem Ireny Fabiani-Madeyskiej i rysunkami Zdzisława Króla oraz przedmową Mariana Pelczara.
Książka została wydana przez Bibliotekę Miejską i Towarzystwo Przyjaciół Nauki i Sztuki w Gdańsku w 1951 r. Jest to zbiór 52 rysunków zabytków z opisem, z których większość wprawdzie doczekała naszych czasów, ale które niekiedy prezentują się w otoczeniu, jakiego już nie doświadczymy. Niektórych nie ma. Z tego względu, pozycja jest trochę dokumentem roku 1950. Wybrałam 10 obiektów, które chciałabym tutaj pokazać, a których już nie znajdziemy w krajobrazie Gdańska lub są zmienione.
1. Wiatrak w Ogrodzie Oliwskim
Wiatrak stał nieopodal spichlerza opackiego. Spichlerz jest obecnie siedzibą Oddziału Etnografii Muzeum Narodowego w Gdańsku. Wiatrak pochodził z Żuław i został sprowadzony do parku na początku lat 30. Był to tzw. koźlak, wiatrak odwadniająco-nawadniający, i przybył do Oliwy z Grochowa koło Rybiny. Został podpalony w 1977 r. Więcej o wiatraku możecie przeczytać na portalu Dawna Oliwa.
2. Brama Krowia
Brama Krowia (Kuhtor) powstała około roku 1378. Wzniesiona jako skromny, dwukondygnacyjny budynek o dwuspadowym dachu, stanowiła wylot ulicy Ogarnej ku Motławie. Z czasem, gdy stała się bezużyteczna jako obiekt fortyfikacyjny, zamieniona została w obiekt mieszkalny. W początkach XX w. gotycka sylwetka została zastąpiona nową, o historyzującej formie i trzech półokrągłych przelotach, zapewniających sprawniejszą komunikację. W związku z tą przebudową rozebrano niemal wszystkie ściany średniowieczne. Ta brama przetrwała wojnę, ale zdecydowano się ją rozebrać, przywracając pierwotny kształt.
3. Ulica Żabi Kruk
Tych kamieniczek również nie ma. Zabudowa Starego Przedmieścia w znakomitej większości nie była przewidziana do zachowania lub odbudowy. Ulica obok kamienic z lewej strony to dawna Gertrudengasse (lub Wilcza), obecnie wejście między bloki. Za kamienicami z prawej strony znajdowała się szkoła przykościelna, po piwnicach której obecnie biegnie ulica Toruńska.
4. Baszta Atutowa
Ten widok Baszty Atutowej (Pod Zrębem) jest dosyć dobrze znany, bo baszta runęła stosunkowo niedawno. Powstała w 1487 roku jako umocnienie średniowiecznych fortyfikacji Starego Przedmieścia. Na skutek zaniedbań w konserwacji runęła w 1975 i 1982. Budynek stojący przy niej nie istnieje. Sama baszta jest piękną ruiną.
5. Portal Rycerskiej 10
Portal Domu Browarnika przeszedł ostatnio renowację i prezentuje się znakomicie. Jednak okazuje się, że w 1950 istniała również barierka na schodach. Zdjęcie odnowionego portalu jest zdjęciem głównym tego artykułu.
6. Jeszcze raz Rycerska
Tym razem kamienice z narożnika Grodzkiej i Rycerskiej. Narożna istnieje, ale sąsiadka również uległa rozbiórce, jak i kolejne domy. Zabudowa terenu Zamczyska nastąpiła w XVII wieku, po 200 latach od zburzenia krzyżackiego zamku.
7. Dom Kaznodziejów
Dom Kaznodziejów powstał na przełomie XVI i XVII wieku. W zasadzie jest to zespół trzech bliźniaczych kamienic zaprojektowany przez Antoniego van Obberghena. W 1950 roku, jak widać, jeszcze nie powstała czwarta część z lewej strony.
8. Most Chlebowy
Most Chlebowy powstał ok. 1350 r. Przerzucony nad Kanałem Raduni, łączy ulice Kowalską i Korzenną. Stały na nim ławy chlebowe. W związku z poprowadzeniem tramwaju w 1857 r. przebudowano go, stawiając murowaną barierkę. I tę barierkę widać na ilustracji. Obecnie most ma kute balustrady, oszpecone rdzewiejącymi kłódkami tzw. zakochanych. Z prawej strony przetrwała fasada kamienicy należącej do wytwórni likierów Stremlow. Miała być zachowana, ale ostatecznie ją rozebrano.
9. Baszta Słomiana
Ten fragment jest zachowany w całości – oprócz furtki na dole. No i budki. Gdzie znajdują się obecnie takie elementy jak balustrady i furtki?
10. Akademia Sztuk Pięknych
A właściwie akademia, której nie ma. ASP (jako PWSSP) znalazła się w Wielkiej Zbrojowni w roku 1954, a skrzydło siedziby wzdłuż ulicy Tkackiej (za Basztą Słomianą) powstało dopiero w 1968. Niewątpliwym walorem tego rysunku jest stary tramwaj.
Wszystkie ilustracje dostępne są na stronie Muzeum Pomorza, a cały projekt otrzymał dofinansowanie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu „Kultura cyfrowa”
