Termin „śpiew gardłowy” odnosi się do rodzaju śpiewu praktykowanego na terenie Tybetu, Mongolii i Tuwy – kraju położonego przy północno-zachodniej granicy z Mongolią, a także w krainach z nimi sąsiadujacymi. Śpiew ten różni się od klasycznego tym, że wykonujący go śpiewak jest w stanie wydobyć z siebie więcej niż jeden dźwięk równocześnie lub – przy wykorzystaniu zjawiska wokalizy i rezonansu gardła – uzyskać nadzwyczajną barwę głosu. Przykłady śpiewu gardłowego odnaleźć można także w innych zakątkach świata. Wykształcił go między innymi lud Xhosa zamieszkujący tereny Afryki Południowej, a także część plemion syberyjskich, takich jak Czukczowie ktzórzy osiadli się w północnej Rosji, czy Ajnowie zamieszkujący północne rejony Japonii.
Śpiew gardłowy stanowi także nieodzowną część dziedzictwa kulturowego Inuitów zamieszkujących Amerykę Północą. Wykształcili oni własną jego odmianę, tym różniącą się od śpiewu gardłowego rozpowszechnionego w Mongolii czy w Tuwie, że wykonujący go śpiewak nie wydobywa z siebie więcej niż jednego dźwięku na raz. Co ciekawe, kilka plemion wschodniosyberyjskich, a dokładniej Ajnowie z rejonów północnej Japonii, wykształciło śpiew gardłowy zbliżony raczej do typu inuickiego niż mongolskiego.
Postaram się przybliżyć tradycje śpiewu gardłowego Inuitów. Na świecie wydano zaledwie kilka płyt ze śpiewem gardłowym (oferują je głównie francuskie wytwórnie, a także kilka wytwórni kanadyjskich). Niewiele też na ten temat powstało publikacji etnomuzykologicznych. Tym samym dziedzina śpiewu gardłowego pozostaje właściwie niezbadana. W pierwszej kolejności opiszę kulturę Inuitów, ich miejsce zamieszkania i tryb życia. Następnie skupię się na prezentacji tradycji inuickiego śpiewu gardłowego.
Inuici
Inuici zamieszkują najbardziej wysunięte na północ obszary Ameryki Północnej, rozciągające się od Alaski po Grenlandię. Można ich odnaleźć również w obrębie Półwyspu Czukockiego i w rejonach północno-wschodniej Syberii. Powszechnie uważa się, że Inuici są pochodzenia mongolskiego. Przyjmuje się, że ludy te przywędrowały do Ameryki Północnej w czasie ostatniej epoki lodowcowej (ok. 12 tys. lat temu) przez zamarzniętą cieśninę Beringa. Szacuje się, że populacja Inuitów w Północnej Ameryce wynosi około 100 tys.
Inuici znani są także jako Eskimosi, co w języku indiańskiego plemienia Algonkinów oznacza „jedzący surowe mięso”. Algonkinowie zajmowali rozległe obszary Kanady sąsiadujące od południa z terenami zamieszkiwanymi przez ludy inuickie. Współcześnie kanadyjskie ludy eskimoskie preferują raczej nazwę Inuici, wywodzącą się od słowa inuit, oznaczającego w ich języku (zwanym inuktitut) – ludzie (od słowa inuk – człowiek). Inuici wykształcili odrębną kulturę i tryb życia oparty niemal wyłącznie na rybołówstwie i polowaniu.
Ich pierwszą styczność z Zachodem datuje się na połowę wieku XVIII. Bardziej regularne kontakty z cywilizacją zachodnią narzucono Inuitom z początkiem XX w. Ich wynikiem była między innymi chrystianizacja, która przyniosła ogromne zmiany w kulturze społeczności arktycznej. Współcześnie nie praktykuje się już tradycji mieszkania w igloo, a o istnieniu innych zwyczajów inuickich świadczą jedynie eksponaty muzealne. W kwietniu 2000 roku, po latach pertraktacji, utworzono terytorium Nunavut. Mimo że nie jest ono zupełnie niezależne od Kanady, jego mieszkańcy cieszą się względną autonomią (m.in. posiadają swój samorząd). Około połowę obszaru Nunavut zajmują tereny Północno-Zachodnie.
Inuicki śpiew gardłowy
Inuici wykształcili dwa rodzaje śpiewu; konwencjonalny, któremu towarzyszą tańce i gra na bębnach; oraz śpiew gardłowy zwykle wykonywany przez dwie zwrócone ku sobie kobiety (a współcześnie także przez mężczyzn). Część etnomuzykologów jest zdania, że praktyka śpiewu gardłowego przetrwała dzięki kultywacji języka inuktitut. Ciągłość językowa nie pozwoliła zamrzeć tej tradycji, mimo że przez dziesięciolecia była ona zakazana przez księży katolickich. Ograniczenie religijne ostatecznie zniesiono i w przeciągu ostatnich 20-30 lat zwyczaj śpiewu gardłowego z powrotem zyskał na znaczeniu.
Główne ośrodki śpiewu gardłowego w Kanadzie wykształciły się w północnej części prowincji Quebec (nosi on tam nazwę katajjaq), na Ziemi Baffina (tzw. pirkusirtuk) i w Nunavut (tzw. nipaquhiit). W rejonie Alaski tradycja inuickiego śpiewu gardłowego zupełnie zanikła, natomiast na Grenlandii nigdy się nie wykształciła. Rosnące zainteresowanie tym typem śpiewu wśród lokalnych społeczności zaowocowało zwołaniem we wrześniu 2001 roku pierwszej konferencji poświęconej temu zagadnieniu, która odbyła się w Puvernituk na terrytorium Nanuvat. Podczas konferencji zaprezentowano różne rodzaje śpiewu gardłowego występujące w rejonie Kanady.
Typ inuickiego śpiewu gardłowego porównać można do tego, który występował niegdyś wśród Ajnów na wyspie Hokkaido na północy Japonii. Zwany rekuhkara, śpiew Ajnów, zanikł kompletnie wraz ze śmiercią ostatniego śpiewaka w 1976 roku. Zachowały się jedynie nagrania z lat 1960-70 zarejestrowane przez japońską telewizję publiczną NHK (Nattiez, 1983).
Inuicki śpiew gardłowy nie jest śpiewem w klasycznym rozumieniu tego słowa. Można porównać tę praktykę raczej do formy gry wokalnej, która polega na – jakby to określili sami Inuici – „hałasowaniu”. Inuiccy śpiewacy gardłowi wykształcili specyficzny warsztat muzyczny opierający się w dużej mierze na wykorzystaniu zjawiska rezonansu gardła, modulacji głosu i użyciu chrapliwych, gardłowych dźwięków. Rytm „piosenek” w połączeniu ze wspomnianymi zabiegami upodabniają tę twórczość do mongolskiego i tuwińskiego śpiewu gardłowego, stąd też i nazwa – inuicki śpiew gardłowy. W trakcie gier wokalnych oprócz dźwięków gardłowych wykorzystuje się jednak także zwykły głos.
Pierwotnie gry wokalne służyły kobietom do zabawiania dzieci w długie zimowe wieczory, w czasie gdy mężczyźni udawali się na polowania (które potrafiły trwać nawet i miesiąc). Jak już wcześniej wspomniałem, śpiew gardłowy zwykle wykonywany jest przed dwie osoby (choć w niektórych przypadkach zdarza się, że w grze bierze udział czterech i więcej zawodników).
Tradycyjna gra wokalna wygląda mniej więcej tak: naprzeciwko siebie stoją lub przykucają dwie kobiety; jedna z nich jest głosem prowadzącym, druga – odpowiada jej śpiewem. Pierwsza z kobiet rozpoczyna od wprowadzenia powtarzającego się rytmicznego motywu przeplatanego chwilą pauzy. Zadaniem drugiej kobiety jest wypełnienie śpiewem powstałej luki. Celem rywalizacji jest wykazanie się umiejętnościami wokalnymi poprzez wymianę motywów muzycznych. Zawodniczka, której pierwszej braknie tchu, nie zdoła utrzymać tempa, wybuchnie śmiechem lub przerwie grę, przegrywa rywalizację. Występ trwa zazwyczaj 1-3 min. Zwycięzcą zostaje kobieta, która zaśpiewa z największą liczbą osób.
Pierwotnie usta startujących w zawodach kobiet praktycznie się stykały, służąc sobie nawzajem jako rezonatory. Współcześnie zawodnicy stoją naprzeciw siebie i trzymając się za ramiona, wykonują coś w rodzaju tańca, polegającego na przenoszeniu ciężaru ciała z prawej na lewą nogę.
Użyte w grze dźwięki obejmują głoski dźwięczne i bezdźwięczne, wydawane zarówno na wdechu jak i na wydechu. Doświadczeni śpiewacy gardłowi rozwijają techniki oddechowe podobne do tzw. oddechu permanentnego (wykorzystywanego przy grze na instrumentach dętych), dzięki którym rywalizacja może trwać godzinami. Na ich śpiew składają się zarówno całe wyrazy, jak i sylaby pozbawione znaczenia. W przypadku gdy pieśniarz posługuje się słowami, nie należy im przypisywać szczególnie poetyckiego sensu. Wymienia on wtedy zwykle imiona przodków lub rzeczowniki pospolite. Sylaby z kolei naśladują zazwyczaj dźwięki natury: ryk dzikich zwierząt, śpiew ptaków lub odgłosy życia codziennego. Jako że pieśni z rejonu północnego Quebeku nie opowiadają żadnych historii, poszczególne wykonania można od siebie odróżnić jedynie poprzez ustalenie pierwszego użytego w nich dźwięku, niezależnie od tego czy przypisuje mu się znaczenie, czy nie. W innych regionach zdarza się, że pieśni mają nieco bardziej narracyjny charakter.
Jacek Sumisławski
Pasją autora są obszary polarne, a zwłaszcza Grenlandia, dużo o niej pisze i publikuje („Zew Północy”, „Poznaj Świat”). Prowadzi kanał na YT I Miss Greenland
przeczytaj również -> Biało-czerwony Inuita
