„Wybitny matematyk i astronom, profesor Akademii Krakowskiej, zacięty obrońca przywilejów tej uczelni w pojedynku z jezuitami, zjadliwy pamflecista antyjezuicki” (Od Średniowiecza do Oświecenia, Zdzisław Libera, Jadwiga Pietrusiewiczowa, Jadwiga Rytel).

Powyższy cytat odnosi się do patrona jednej z gdańskich ulic, Jana Brożka. Postanowiłam napisać coś więcej na jego temat, ponieważ przypuszczam, że niewielu z nas wie, kim był ów patron. Przede wszystkim był on słynnym polskim uczonym, przedstawicielem renesansowego humanizmu.

Fragment gdańskiej ul. Jana Brożka
Fragment gdańskiej ul. Jana Brożka.

Pisząc poniższy artykuł, oparłam się na jego biogramie z „Encyklopedii PWN” oraz na wiadomościach zawartych w książce „Od Średniowiecza do Oświecenia” Zdzisława Libery, Jadwigi Pietrusiewiczowej i Jadwigi Rytel.

Jan Brożek urodził się 1 XI 1585 r. w Kurzelowie, wsi położonej w obecnym województwie świętokrzyskim. Za czasów Jana Brożka Kurzelów był miasteczkiem; prawa miejskie utracił dopiero w 1869 r. Ojciec Jana posiadał własne gospodarstwo rolne. I to on nauczył swego syna czytania, pisania oraz podstaw geometrii. Swą edukację Jan kontynuował najpierw w szkole kolegialnej w rodzinnej miejscowości, a następnie w Akademii Krakowskiej, gdzie w 1605 r. uzyskał tytuł bakałarza. W 1610 r. został magistrem sztuk wyzwolonych oraz doktorem filozofii.

Od 1614 r. pracował w Collegium Maius (Kolegium Mniejszym) swojej Alma Mater. Wykładał początkowo tylko astrologię, potem wymowę (1626-30), a następnie teologię (1631-33).

Fragment dziedzińca Collegium Maius, fot. L. Jesionkowski
Fragment dziedzińca Collegium Maius. Fot. L. Jesionkowski, „Kraków” KAW 1974 r.

W międzyczasie mieszkał w Padwie (w latach 1620-24), gdzie studiował medycynę. Zwieńczeniem tego etapu edukacji był doktorat z medycyny. Jednakże Jan Brożek nigdy nie został lekarzem praktykiem. W 1629 r. przyjął święcenia kapłańskie. W 1639 r. został proboszczem w Międzyrzeczu Wołyńskim (ob. na Ukrainie), gdzie również poświęcał czas na obserwacje astronomiczne. W 1648 r. powrócił do Krakowa, gdzie ponownie rozpoczął pracę na Akademii Krakowskiej. Tam dwa lata później uzyskał doktorat z teologii. W Krakowie pełnił też funkcję kanonika katedralnego. W 1652 r. wybrano go rektorem Akademii Krakowskiej. Jako rektor czynił zabiegi o zreformowanie katedry astrologii oraz o jej lepsze wyposażenie.

Mikołaj Kopernik
Wizerunek Mikołaja Kopernika z fasady jednej z kamienic przy Długim Targu w Gdańsku.

Doprowadził do założenia fundacji na rzecz tej uczelni, co pozwoliło na zakup książek naukowych oraz instrumentów astronomicznych. Sam też gromadził uczone księgi; w tamtym czasie był to największy księgozbiór naukowy w Rzeczypospolitej. Ocalałe z niego książki znajdują się w zasobach Biblioteki Jagiellońskiej. Ufundował stypendium dla jednego ze studentów.

W 1625 r., kiedy doszło do zatargu pomiędzy Akademią Krakowską a zakonem jezuitów (spór dotyczył zwierzchnictwa nad kolegium jezuickim), napisał anonimowy dialog satyryczny (pt. „Gratis…”), w którym opowiedział się po stronie swojej Alma Mater. Utwór ten miał charakter dialogu pomiędzy Ziemianinem a Plebanem. Piętnował rzekomą bezpłatność szkół jezuickich oraz prowadzone tam metody kształcenia i wychowania. Niestety, utwór ten został spalony, a drukarz otrzymał karę publicznej chłosty i wygnany został z miasta.

Jan Brożek był jednym z pierwszych zwolenników teorii Mikołaja Kopernika. W czasie swych dwóch podróży do Prus i Warmii zebrał dokumenty dotyczące tego uczonego oraz pamiątki po nim, w tym jego listy. Prawdopodobnie był też twórcą życiorysu wielkiego astronoma.

Brożek zajmował się także matematyką. W jego postawie naukowej „elementy nowożytne splatały się z tradycyjnymi” (Od Średniowiecza do Oświecenia). Najobszerniejszym napisanym przez Brożka dziełem był podręcznik do matematyki wydany w 1620 r., zatytułowany „Arithmetica integrorum”, który zawierał wiadomości dotyczące rachunku na liczbach całkowitych. Autor przekazywał w nim informacje dotyczące odkryć różnych matematyków europejskich (np. o logarytmach); cytował wyniki ich badań.

W latach 1637-52 zajmował się modną wówczas teorią liczb doskonałych i zaprzyjaźnionych. W 1637 r. opublikował rozprawę pt. „De numerisperfectis disceptationes duae”, w której można doszukać się zalążka jednego z podstawowych twierdzeń teorii liczb, mianowicie twierdzenia Fermata. Ostatnie swoje dzieło wydał w 1652 r. Była to publikacja zatytułowana „Apologia pro Aristotele et Euclide contra Petrum Ramum”, w której zawarł wyniki swoich badań dotyczących wielokątów gwiaździstych (stanowią one największą część jego dorobku naukowego). Jako pierwszy podał tam „liczbę wielokątów gwiaździstych o 7, 8, 14 i 15 wierzchołkach, nowe twierdzenia i konstrukcje, wskazał metodę obliczania powierzchni trójkąta sferycznego” (Encyklopedia PWN).

Symbole nauki - płaskorzeźba z fasady budynku V LO przy ul. Polanki w Gdańsku
Symbole nauki – płaskorzeźba z fasady budynku V LO w Gdańsku przy ul Polanki.

Był typowym człowiekiem renesansu. Jego zainteresowania dotyczyły także innych dziedzin nauki, m.in. geografii, geodezji i górnictwa (sporządził plany kopalni w Bochni i Wieliczce) oraz kartografii i teorii muzyki. Był także jednym z pierwszych polskich historyków nauki.

Zmarł 21 XI 1652 r. w Bronowicach (ob. dzielnica Krakowa).

Maria Sadurska

Dodaj opinię lub komentarz.