Od niedawna patronem jednej z gdańskich ulic jest Jan Kilarski – człowiek wielce zasłużony dla powojennego Gdańska. Można go bez żadnej przesady określić mianem człowieka renesansu z racji jego wszechstronnych zainteresowań oraz podejmowanej przez niego działalności w różnych dziedzinach. Z zawodu był matematykiem i fizykiem. Pracował jako pedagog, również jako nauczyciel akademicki. Był działaczem turystycznym, publicystą, autorem przewodników.
Jan Kilarski urodził się 21 II 1882 r. w Komarnie, obecnie na Ukrainie, w obwodzie lwowskim, rejonie gródeckim. Był synem Michała, pracownika rolnego i Agaty, z domu Pisaniak.
W „Encyklopedii Gdańskiej” przeczytamy, iż kształcił się we Lwowie, gdzie uczęszczał do gimnazjum klasycznego, następnie na wydziale matematyki i fizyki tamtejszego uniwersytetu. Wikipedia podaje odmiennie, że Jan Kilarski uczęszczał do gimnazjum w Sanoku, gdzie w 1901 r. ukończył VI klasę.
Studia na Uniwersytecie Lwowskim ukończył na początku 1909 r. W lutym bowiem zdał końcowe egzaminy, dzięki czemu uzyskał uprawnienia do pracy pedagogicznej w szkołach średnich. Pierwszą pracę podjął w C. K. Gimnazjum Arcyksiężniczki Elżbiety w Samborze. W 1913 r. zorganizował dla uczniów tej szkoły wycieczkę do Gdańska; był to pierwszy pobyt Jana Kilarskiego w tym mieście.
Na początku I wojny światowej Kilarski przebywał na terenie Czech, w Pradze. Pracował tam jako nauczyciel w Polskiej Szkole Realnej. Z kolei w latach 1917–1918 mieszkał w Zakopanem, gdzie pracował w gimnazjum.
W 1918 r. ożenił się z pochodzącą ze Lwowa Wandą, z domu Ludwig, z którą doczekał się dwojga dzieci: Danuty (po mężu Mączyńskiej) i Macieja.
W 1919 r. Kilarscy zamieszkali w Poznaniu, gdzie Jan podjął pracę pedagogiczną. Sam zorganizował w tym mieście Państwowy Wyższy Kurs Nauczycielski; w latach 1923–1932 był jego dyrektorem. W latach 1932–1939 wykładał w Wyższej Szkole Handlowej w Poznaniu.
Równolegle Kilarski pracował na Uniwersytecie Poznańskim, który został utworzony 4 IV 1919 r. z inicjatywy Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk i początkowo określany był mianem Wszechnicy Piastowskiej. Dopiero od 10 IV 1920 r. na wniosek senatu uczelni, rozporządzeniem ministra byłej dzielnicy pruskiej, Władysława Seydy, przyjęto nazwę Uniwersytet Poznański.
Jan Kilarski prowadził na tej uczelni, na Wydziale Matematyczno–Przyrodniczym ćwiczenia z metodyki fizyki oraz w Studium Wychowania Fizycznego ćwiczenia z metodyki krajoznawstwa.
Mieszkając w stolicy Wielkopolski, Kilarski zajął się dodatkowo krzewieniem turystyki i krajoznawstwa, zwłaszcza wśród młodzieży. Założył Kółko Krajoznawcze Młodzieży Szkolnej i Związek Popierania Turystyki.
Został członkiem Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Zajmował się organizowaniem wczasów pracowniczych, a także wycieczek krajowych i zagranicznych dla młodzieży.
W 1934 r. Kilarski podjął pracę w Wydawnictwie Polskim R. Wegnera, należącym do Rudolfa Wegnera (założonym we Lwowie w 1917 r., a przeniesionym do Poznania w 1920 r.), jednego z najważniejszych wydawców polskich przed II wojną światową. Siedziba wydawnictwa od 1938 r. mieściła się przy ul. Słowackiego 8 w Poznaniu.
Janowi Kilarskiemu powierzono w nim pracę redaktora cyklu monograficznego „Cuda Polski”. Książki z tej edycji były wysoko oceniane przez czytelników. W ramach wspomnianej serii wydawniczej Kilarski napisał monografię zatytułowaną „Gdańsk”, wydaną w 1937 r.
Ponadto w dwudziestoleciu międzywojennym wydał następujące przewodniki i monografie: „Przewodnik po Wielkopolsce. Podręcznik dla turysty-krajoznawcy” (Związek Popierania Turystyki w Poznaniu, 1938 r.), „Przewodnik po Poznaniu” (Lwów – Warszawa 1929 r.), „Kalisz i Gołuchów” (Warszawa 1937 r.).
Tuż przed wybuchem II wojny światowej otrzymał stanowisko dyrektora nowo utworzonej warszawskiej filii poznańskiego Wydawnictwa św. Wojciecha.
Po wybuchu II wojny światowej Jan Kilarski znalazł się we Lwowie, gdzie pracował w szkolnictwie. Dodatkowo podjął pracę w charakterze korespondenta w niemieckiej agencji prasowej „Telepress”, a następnie dzienniku „Gazeta Lwowska” wydawanym w języku polskim przez niemieckie władze okupacyjne. Na jej łamach publikował felietony poświęcone tematyce krajoznawczej, a także z zakresu polskiej historii i kultury. Przyczynił się do drukowania na łamach tego czasopisma fragmentów dzieł polskich pisarzy.
W 1944 r. Jan Kilarski został przeniesiony do Krakowa. Tam otrzymał od władz okupacyjnych propozycję pracy w „Gońcu Krakowskim” (polskojęzycznym dzienniku o charakterze informacyjno-propagandowym wydawanym przez władze Generalnego Gubernatorstwa), której nie przyjął. Mieszkając w Krakowie, utrzymywał się jedynie z prywatnych lekcji.
Na początku 1945 r. w tym mieście została sformowana Grupa Operacyjna Ministerstwa Oświaty, której zadaniem było zorganizowanie szkolnictwa na poziomie średnim i wyższym oraz zabezpieczenie dóbr kultury w Gdańsku. W jej składzie znalazł się również Jan Kilarski. Grupie tej przewodniczył Stanisław Turski, naukowiec, przedwojenny wykładowca Akademii Górniczej w Krakowie, przyszły rektor Politechniki Gdańskiej. Członkowie tej grupy operacyjnej dotarli do Gdańska na początku kwietnia 1945 r. Zostali zakwaterowani w domu przy Lessingstrasse 9 (przemianowanej wkrótce na ul. Grottgera) w Oliwie. Grupa ta została rozwiązana już 18 IV, po wykonaniu swych pierwszych zadań.
Jan Kilarski od 16 IV do 30 XII 1945 r. był zatrudniony na stanowisku naczelnika Wydziału Kultury, Nauki i Oświaty Urzędu Miejskiego w Gdańsku, a następnie kierownika referatów zabytków i muzeów w Wydziale Kultury Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Gdańsku.
Ponadto pracował jako pedagog. Na utworzonym w 1945 r. Wydziale Architektury Politechniki Gdańskiej w latach 1945-50 wykładał „Poznanie Gdańska”. Ponadto uczył matematyki w gdańskim V Liceum Ogólnokształcącym (w którym zajęcia rozpoczęły się już 4 V 1945 r.) oraz Państwowym Pedagogium (utworzonym we wrześniu 1945 r., rok później przekształconym w Wyższą Szkołę Pedagogiczną), które znalazły swą siedzibę w Oliwie, w gmachu przedwojennej Średniej Szkoły dla Dziewcząt przy ul. Polanki 130.
Jan Kilarski ponadto, podobnie jak przed wojną, powrócił do swych pasji krajoznawczych. M.in. był współorganizatorem kursów szkolących przewodników po Gdańsku i Wybrzeżu, które odbywały się w Państwowym Centrum Wychowania Morskiego w Gdyni. Placówka ta została powołana 28 II 1946 przez ministra żeglugi i handlu zagranicznego, Stefana Jędrzykowskiego, na wniosek członków Ligi Morskiej, którzy brali udział w pracach Komisji Morskiej Wojewódzkiej Rady Gospodarczej Polskiej Partii Socjalistycznej w Gdańsku i którym zależało na wdrożeniu powszechnego programu wychowania morskiego. Obok Jana Kilarskiego wykładowcą w omawianej placówce był Marian Pelczar – przedwojenny gdański pedagog, po wojnie dyrektor Biblioteki Miejskiej w Gdańsku (od 1957 r. Biblioteki Gdańskiej PAN).
W 1947 r. Jan Kilarski – wraz Marianem Pelczarem, Zofią Wilkoszewską (prezesem Gdańskiego Zespołu Artystycznego) oraz artystą plastykiem Stanisławem Żukowskim – opracował dwudniowy program obchodów 950-lecia Gdańska. Planowany przez organizatorów niezwykle bogaty program artystyczny nie został zrealizowany z uwagi na sprzeciw Bolesława Bieruta. W ich zamyśle miał bowiem nawiązywać do morskich tradycji Gdańska oraz tradycji polsko-czeskich (poprzez przypomnienie postaci św. Wojciecha). Planowana była m.in. transmisja radiowa uroczystej mszy, która miała zostać odprawiona na tle kościoła św. Katarzyny, poświęcenie kamienia węgielnego pod odbudowę Ratusza Głównego Miasta jako symbolu odbudowy polskiego Gdańska, widowisko plenerowe nawiązujące do historii św. Wojciecha, koncert Filharmonii Bałtyckiej w Operze Leśnej w Sopocie. Bierut uznał, że obchody te „należałoby ograniczyć do wewnętrznej uroczystości, a sumy w ten sposób zaoszczędzone przeznaczyć na odbudowę mieszkań robotniczych w Gdańsku” („Encyklopedia Gdańska”).
W tymże roku jubileuszowym Jan Kilarski wydał pierwszy polski powojenny przewodnik po Gdańsku pt. „Gdańsk miasto nasze: przewodnik po starym i nowym”. Jak podaje „Encyklopedia Gdańska”, autor rozpoczął swoje dzieło następująco: „Zarząd Miejski Miasta Gdańska w biegu dziejów pierwszy prawy i pełny gospodarz tego miasta tę pierwszą w nowej dobie Polski książkę o Gdańska przeszłości, pięknie i pracy oddaje w ręce polskiego czytelnika i turysty”. Na drugiej stronie zamieścił wiernie odtworzony pierwszy zapis nazwy miasta – Gyddanyzc.
Dwa lata później Kilarski wydał wraz z Mieczysławem Kuźniakiem kolejny przewodnik pt. „Poznaj Gdańsk: przewodnik-informator” (1949 r.).
Ponadto na łamach „Dziennika Bałtyckiego” publikował artykuły poświęcone zarówno przeszłości, jak i teraźniejszości naszego miasta.
W pierwszych latach powojennych Jan Kilarski był zaangażowany w poszukiwania tych gdańskich dóbr kultury, które w czasie II wojny światowej Niemcy ukryli w Gdańsku (np. schowali w piwnicach lub zamurowali w ścianach) lub wywieźli do podgdańskich miejscowości, np. Przywidza. Dotyczyło to m.in. zbiorów muzealnych albo cennych elementów wyposażenia gdańskich kościołów.
Po zakończeniu wojny Polakom w tych poszukiwaniach pomagali Niemcy: Willy Drost (konserwator zabytków, dyrektor przedwojennego Muzeum Miejskiego w Gdańsku oraz Państwowy Kurator Zbiorów Muzealnych Prus Zachodnich) i Erich Volmar (architekt i konserwator miejski), którzy wskazywali miejsca ukrycia zbiorów. Obaj bowiem byli zaangażowani w akcję ich zabezpieczania przed zbliżającym się do miasta frontem. Po wojnie przy ich pomocy odnaleziono przykładowo niektóre elementy wyposażenia Ratusza Głównego Miasta, Dworu Artusa, Domu Uphagena, figurę Pięknej Madonny z kościoła Wniebowzięcia NMP. Trzeba dodać, że większość odnalezionych wtedy cennych przedmiotów została wywieziona przez żołnierzy Armii Czerwonej do ZSRR.
Jan Kilarski był również zaangażowany po wojnie w tworzenie Muzeum Miejskiego w Gdańsku. Zostało ono uroczyście otwarte 30 V 1948 r. jako Państwowe Muzeum w Gdańsku, w dawnym gmachu klasztoru franciszkanów, od 1872 r. Stadtmuseum (czyli Muzeum Miejskiego). Miał też duży wpływ na polskie nazewnictwo w Gdańsku; był autorem takich określeń, jak „Droga Królewska” i „Złota Brama” (w tym drugim przypadku współautor).
Po zakończeniu wojny Jan Kilarski został oskarżony przez kilku publicystów o wojenną współpracę z Niemcami. Stawiane przez nich zarzuty dotyczyły jego pracy w redakcji „Gazety Lwowskiej”. W 1946 r. został jednak zrehabilitowany. Uznano bowiem, że jego publikacje zamieszczane na łamach tego czasopisma przyniosły korzyść polskiej kulturze.
Mimo to w 1948 r. Kilarski został aresztowany na dwa miesiące. Przebywał w więzieniu w Krakowie. Zwolniony z więzienia powrócił do Gdańska 22 II 1949 r. Podupadł na duchu, stracił energię do działania. Pogorszył się jego stan zdrowia. Kolejne prace publikował pod pseudonimem. Książkę o Gdańsku pt. „Gdańsk – Gateway of Poland” wydał w 1949 r. anonimowo w języku angielskim.
Zmarł 7 I 1951 r. Został pochowany na Cmentarzu Oliwskim.
Jego syn Maciej, z zawodu konserwator zabytków, historyk sztuki, a także artysta plastyk był wieloletnim pracownikiem Muzeum Zamkowego w Malborku. Zmarł 28 IX 2003 r. i spoczął na cmentarzu w Oliwie, w grobie swego ojca.
Od 25 II 2021 r. imię Jana i Macieja Kilarskich nosi ulica w Oliwie.
źródła:
- Encyklopedia Gdańska
- Wikipedia
