Jankowo Gdańskie – dawna posiadłość nadmotławskich patrycjuszy

Odkrywając tajemnice dotyczące przeszłości pomorskich wsi, warto również zgłębić dzieje Jankowa Gdańskiego – wsi położonej w pobliżu granicy administracyjnej Gdańska.

Wieś ta znajduje się w obrębie gminy Kolbudy, w powiecie gdańskim. Z naszego miasta można tam dojechać autobusem ZTM. Do 1945 r. jej nazwa brzmiała Jenkau.

Pisząc poniższy artykuł, korzystałam z „Encyklopedii Gdańskiej” oraz Wikipedii.

Najstarsze informacje, jakie znalazłam na temat dziejów Jankowa, pochodzą z I poł. XVI w. „Encyklopedia Gdańska” podaje, iż burmistrz gdański, Eberhardt Ferber (27 I 1463 – 5 III 1529), w 1512 r. „od Rady Miejskiej wydzierżawił Tujsk, Brunowo, Jankowo i Ostrów”. Kolejnym dzierżawcą Jankowa był jego najmłodszy syn, Konstantin (9 VI 1520 – 15 II 1588), również pełniący funkcję gdańskiego burmistrza.

W dalszej kolejności możemy dowiedzieć się, iż wieś tę odziedziczył po ojcu gdański patrycjusz Johann Karl Schwarzwald (11 IX 1689 – 20 VII 1748 ) – syn Johanna Karla Schwartzwalda seniora (zm. w 1710 r.) i Sybilli, córki Heinricha Köhne-Jaskiego. Był ich jedynym dzieckiem, które osiągnęło wiek dojrzały.

Rodzina Schwartzwaldów mieszkała w Gdańsku od początku XV w. Jej przedstawiciel, Heinrich (1517–1561) w 1556 r. otrzymał od cesarza Karola V szlachectwo.

Johann Karl Schwarzwald junior od 1720 r. pełnił w Gdańsku funkcję ławnika, od 1725 r. – rajcy, zaś w 1747 r. – pierwszego burmistrza, w 1746 – drugiego burmistrza, a w 1748 r. – czwartego. 25 VI 1715 r. w kościele Wniebowzięcia NMP w Gdańsku zawarł związek małżeński z Adelgundą, córką ławnika (od 1706 r.) i rajcy (od 1718 r.) Reinholda Cölmera. Ich – najprawdopodobniej jedyna córka – Anna Elisabeth (9 IV 1724 – 22 IX 1786) poślubiła w 1741 r. Eduarda Friedricha Conradiego (1 XI 1713 Gdańsk – 4 IV 1799 Gdańsk) – od 1748 r. ławnika Głównego Miasta, następnie rajcy, sędziego i burmistrza. W 1758 r. Pełnił on funkcję burgrabiego królewskiego, a w latach 1775 do 1793 – protoscholarchy (tzn. sprawował nadzór nad gdańską oświatą).

Anna po śmierci swego ojca w 1748 r. odziedziczyła należący do niego majątek, w tym wieś Jankowo. Wraz ze śmiercią Anny dobra te przeszły na rodzinę Conradi.

Anna i Eduard Friedrich doczekali się dwóch synów: starszego Karla Friedricha (25 VI 1742 Gdańsk – 12 IX 1798) oraz młodszego Franza Eduarda, który zmarł w wieku 14 lat. W ten sposób jedynym spadkobiercą rodzinnych dóbr, w tym Jankowa, został Karl Friedrich. Nie założył on własnej rodziny, dlatego w sporządzonym 8 XI 1794 r. przez siebie testamencie „zapisał 200 tysięcy talarów oraz dochód z 6 domów i 6 spichlerzy (łącznie 600 tysięcy talarów) na rzecz utworzenia Instytutu Szkolno-Wychowawczego (nazwanego od jego nazwiska Conradinum) mającego dbać o wykształcenie humanistyczne wychowanków bez względu na ich status społeczny” („Encyklopedia Gdańska”).

Placówka ta rozpoczęła działalność 18 X 1801 r. we wsi Jankowo jako Instytut Wychowawczy. Budową zarówno gmachu szkolnego, jak i internatu kierował, urodzony we Wrocławiu architekt, Carl Samuel Held (14 V 1766 – 4 X 1845), od 1794 r. pełniący w Gdańsku funkcję budowniczego miejskiego.

Pierwszym dyrektorem instytutu w Jankowie został Reinhold Bernard Jachmann (ojciec przyszłego kontradmirała, dyrektora Stoczni Królewskiej w Gdańsku, Eduarda Karla Jachmanna), który sprawował tę funkcję do 1811 r. Jego następcą na tym stanowisku został Franz Passow.

• przeczytaj: Karol Fryderyk von Conradi

Niestety 15 II 1814 r. placówka ta została zamknięta z powodu braku funduszy na prowadzenie dalszej działalności. Pięć lat później otwarto ją ponownie, przekształcając jednocześnie w Seminarium Nauczycielskie. W 1819 r. stanowisko dyrektora powierzono Theodorowi Peterowi Friedrichowi Kawerau. W 1825 r. funkcję tę objął Johann Abraham Steeger, a w 1839 r. Otto Eduard Neumann – do tego momentu zatrudniony jako nauczyciel w szkole św. Piotra i Pawła w Gdańsku.

W 1843 r. utworzono kuratorium fundacji i w tym samym roku otwarto wyższą szkołę miejską i progimnazjum realne (siedmioletnią średnią szkołę dla chłopców) – Conradische Provinzial Schul  und Erziehungsinstitut Jenkau bei Danzig.

Kolejnym dyrektorem Conradinum był Carl Louis Otto Eichorst. W latach 1875–1910 pełnił tę funkcję Ernst Eduard Bonstedt (28 X 1842 Poznań – 3 II 1914 Gdańsk) – w chwili obejmowania tego stanowiska znany już jako doświadczony pedagog. Wcześniej pracował w szkołach w takich miastach, jak Racibórz, Gniezno i Frankfurt nad Menem.

W czasie sprawowania przez niego funkcji dyrektora Conradinum kuratorium fundacji podjęło decyzję o przeniesieniu placówki do Gdańska. Powodem był spadek zainteresowania młodzieży nauką w Jankowie. Zgodnie z tą decyzją w 1898 r. rozpoczęto budowę gmachu szkolnego we Wrzeszczu przy ówczesnej Krusestraße 1/2 (ob. ul. Piramowicza w Górnym Wrzeszczu) – zgodnie z projektem gdańskiego architekta, Ottona Hugona Richarda Schmidta (1859–1929). Wykonawcą prac była należąca do niego firma budowlana. Budynek szkolny we Wrzeszczu oddano do użytku 17 X 1900 r.

Dyrektor Bonstedt zajmował się również pracą publicystyczną. W jego dorobku znalazły się prace poświęcone fundacji Conradiego, np. „Bericht über die Geschichte und gegenwärtige Einrichtung der von Conradischen Stiftung und des von Conradischen Instituts” (1881 r.).

• przeczytaj: Jankowo

W latach 1875–1910 dyrektor mieszkał wraz z żoną Marią z d. Plesch (1853–1925) w apartamencie służbowym na terenie szkoły. Oboje małżonkowie zostali pochowani na cmentarzu w Jankowie, który został zlikwidowany na początku XXI w. Zdecydowano wtedy o przeniesieniu szczątków obojga małżonków z Jankowa do Alei Zasłużonych na gdańskim cmentarzu Srebrzysko.

Po odejściu Bonstedta na emeryturę na stanowisku dyrektora szkoły pracowali: Carl Theodor Gade (7 VII 1863 – 19 VIII 1941), który objął tę funkcję w wyniku konkursu od 1 IV 1911 r. , a od 1 VII 1929 r. – Walter Millack (4 VIII 1891 – 31 V 1945 r.), wcześniej nauczyciel w gdańskiej szkole św. Jana. Był on dyrektorem Conradinum do 1945 r. Za jego kadencji, w latach 1936-39, dobudowano nowe skrzydło do budynku szkoły, w roku 1936 doprowadził uczniów Conradinum do pierwszej humanistycznej matury. Był ponadto autorem prac z historii Gdańska.

Wróćmy do Jankowa. W latach 30. XX w. w budynkach zajmowanych niegdyś przez szkołę w Jankowie powstała placówka szkoleniowa NSDAP „Adolf – Hitler – Schule”. W lipcu 1939 r. zakwaterowano w niej dla celów szkoleniowych – podobnie, jak w innych gdańskich oraz znajdujących się w pobliżu miasta  placówkach oświatowych – Wachsturmbann Eimann SS, jednostkę SS do zadań specjalnych.

„Encyklopedia Gdańska” wspomina zaledwie o kilku pedagogach zatrudnionych w szkole fundacji Conradiego. Byli to:

• August Meineke (8 XII 1790 – 12 XII 1870) pedagog, absolwent filozofii i filologii klasycznej na uniwersytecie w Lipsku. W Instytucie Wychowawczym w Jankowie pracował bardzo krótko, bowiem został zatrudniony w nim w 1814 r., tuż przed zawieszeniem działalności szkoły. Następnie pracował w gdańskim Gimnazjum Akademickim, a po połączeniu tej placówki ze Szkołą Mariacką – został dyrektorem nowo utworzonego Gimnazjum Miejskiego.
• Max Grentzenberg (20 I 1865 – 19 III 1809), absolwent wydziałów chemicznego i przyrodniczego na uniwersytetach w Berlinie i Kilonii. Od 1899 r. aż do śmierci był profesorem przyrody, fizyki i chemii w szkole średniej Conradinum – najpierw w Jankowie, potem we Wrzeszczu.
• Ernst Otto Blech (23 XI 1846 – 12 VI 1922 ), pastor gdańskiego kościoła św. Katarzyny. Po uzyskaniu uprawnień teologicznych i pedagogicznych w 1874 r. od września tegoż roku pracował jako nauczyciel w szkole średniej w Jankowie. Był również autorem szkiców historycznych, wierszy i dramatów.
• Paul Suhr (7 IX 1860 – 14 IX 1919) pedagog, absolwent uniwersytetów w Jenie, Berlinie i Greifswaldzie. W latach 1886–1888 pracował w szkole św. Piotra i Pawła w Gdańsku, następnie przez rok w szkole fundacji Conradiego w Jankowie, potem w Gimnazjum Miejskim. Następnie został dyrektorem gdańskiej szkoły św. Piotra i Pawła.

W „Encyklopedii Gdańskiej” znalazłam również informacje dotyczące dwóch prezesów fundacji Conradiego w Jankowie. Byli to:

• Carl Joachim Gustav von Groddeck (7 II 1792 – 3 II 1881), który tę funkcję pełnił w latach 1843–1877, czyli od momentu otwarcia wyższej szkoły miejskiej oraz progimnazjum realnego w Jankowie. Groddeck był mocno zaangażowany w swą działalność. Pozyskiwał dodatkowe fundusze państwowe i prywatne, niezbędne do właściwego funkcjonowania szkoły. Zależało mu także na doborze odpowiedniej kadry pedagogicznej. Dlatego poszukiwał dobrze wykwalifikowanych nauczycieli, którym oferował wysokie zarobki oraz zakwaterowanie w gmachu szkolnym.
• Heinrich Wilhelm Martens (8 II 1795 – 29 VIII 1877 ), gdański adwokat i notariusz, a także radny.

Warto wspomnieć także o Carlu Ludwigu von Duisburgu (12 XI 1794 – 11 IX 1868 ), gdańskim lekarzu i kolekcjonerze dzieł sztuki, pełniącym również przez wiele lat funkcję lekarza w szkole w Jankowie.

Do uczniów Conradinum, obok znanego pisarza Güntera Grassa, należeli:

• Johann Stephan Schahnasjan (3 VIII 1793 r. – 12 III 1856) – syn przybyłego do Gdańska z Iranu kupca Stephana (o ormiańskim rodowodzie) i także kupiec. Zajmował się handlem bursztynem; w latach 1833-35 był członkiem Rady Miasta Gdańska, następnie jej sekretarzem.
• Edmund Moritz Glomme (22 IX 1845 – 27 XI 1913) – śpiewak, w latach 1873–1878 czołowy baryton gdańskiego Teatru Miejskiego, a w latach 1878–1881 – opery w Berlinie. W latach 1881–1889 dyrektor teatru dworskiego w Altenburgu (Turyngia). Był szczególnie ceniony za kreacje wokalno-aktorskie w operach Mozarta, Meyerbeera i Wagnera. Zasłynął także jako poeta; pośmiertnie wydano w Królewcu wybór jego wierszy.
• Robert Emil Krahn (5 IV 1823 – 15 I 1901) – artysta plastyk, pedagog. Kształcił się w seminarium nauczycielskim w Jankowie. W latach 1842–1859 pracował jako nauczyciel rysunków w szkołach powszechnych w Gdańsku, w tym do 1859 r. w Böck’sche Privatschule und Erziehungsanstalt (sześcioletniej szkole powszechnej dla chłopców przy Poggenpfuhl 37, ob. ul. Żabi Kruk). Od 1859 r. do emerytury – był nauczycielem w gdańskiej szkole średniej św. Jana.
• Rudolf Theodor Kuhn (13 VIII 1842 – 20 XII 1900) – syn gdańskiego kupca i zasłużonego działacza charytatywnego. Był cenionym gdańskim fotografem, który utrwalał piękno nadmotławskiego grodu. Autor fotografii posiadających wysokie walory artystyczne; wielokrotnie wydawał je w formie pocztówek, ale ilustrował też nimi katalogi zabytków Prus Zachodnich.
• Mathilda Johanna Oehlrich (4 VII 1824 Stutthof – 30 IV 1875 Gdańsk) – absolwentka Instytutu Pedagogicznego w Jankowie, od 1847 r. nauczycielka w gdańskim szkolnictwie miejskim, założycielka prywatnej szkoły ogólnokształcącej dla dziewcząt (o charakterze wyższej szkoły średniej) – Oehlrichsche Höhere Töchterschule.
• Joseph Nicodemus Pawlowski (3 XII 1816 Gdańsk – 21 I 1902) – pedagog, historyk (autor prac o charakterze popularnonaukowym z historii Gdańska i Prus Zachodnich oraz monografii kościoła św. Mikołaja w Gdańsku). W latach 1836–1839 pracował jako nauczyciel w szkole podstawowej (ludowej) w Skarszewach. Od 1839 roku do przejścia na emeryturę w 1887 był nauczycielem, następnie kierownikiem katolickiej szkoły powszechnej w Świętym Wojciechu, a jednocześnie organistą miejscowego kościoła parafialnego.
• Wilhelm Adolf Unruh (3 X 1852 Grudziądz – 17 VI 1924 Gdańsk) – kupiec, w latach 1908–1919 prezes Korporacji Kupców w Gdańsku. Ukończył szkołę średnią w Jankowie.

Dziś w Jankowie Gdańskim nie ma właściwie śladu po dawnej szkole. Obok przystanku autobusowego zachowały się jedynie słupki tworzące niegdyś bramę wjazdową; do 1945 r. ozdobione symbolami nazistowskimi.

W ostatnich dekadach powstała we wsi zabudowa mieszkaniowa; ulokowano tu także siedziby różnych firm, np. Zakładów Mięsnych „Nowak”. Powstała także kaplica dojazdowa parafii NMP Królowej Korony Polskiej w Lublewie Gdańskim. Nazwy niektórych ulic nawiązują m. in. do historii tego terenu: Conradiego, Pałacowa, Szlachecka.

Maria Sadurska