Historia

Jankowo Gdańskie – dawna posiadłość nadmotławskich patrycjuszy

Odkrywając tajemnice dotyczące przeszłości pomorskich wsi, warto również zgłębić dzieje Jankowa Gdańskiego – wsi położonej w pobliżu granicy administracyjnej Gdańska.

Wieś ta znajduje się w obrębie gminy Kolbudy, w powiecie gdańskim. Z naszego miasta można tam dojechać autobusem ZTM. Do 1945 r. jej nazwa brzmiała Jenkau.

Pisząc poniższy artykuł, korzystałam z „Encyklopedii Gdańskiej” oraz Wikipedii.

Najstarsze informacje, jakie znalazłam na temat dziejów Jankowa, pochodzą z I poł. XVI w. „Encyklopedia Gdańska” podaje, iż burmistrz gdański, Eberhardt Ferber (27 I 1463 – 5 III 1529), w 1512 r. „od Rady Miejskiej wydzierżawił Tujsk, Brunowo, Jankowo i Ostrów”. Kolejnym dzierżawcą Jankowa był jego najmłodszy syn, Konstantin (9 VI 1520 – 15 II 1588), również pełniący funkcję gdańskiego burmistrza.

Jankowo, pozostałość po bramie wjazdowej na teren dawnej szkoły
Jankowo – pozostałość po bramie wjazdowej na teren dawnej szkoły Conradinum.

W dalszej kolejności możemy dowiedzieć się, iż wieś tę odziedziczył po ojcu gdański patrycjusz Johann Karl Schwarzwald (11 IX 1689 – 20 VII 1748 ) – syn Johanna Karla Schwartzwalda seniora (zm. w 1710 r.) i Sybilli, córki Heinricha Köhne-Jaskiego. Był ich jedynym dzieckiem, które osiągnęło wiek dojrzały.

Rodzina Schwartzwaldów mieszkała w Gdańsku od początku XV w. Jej przedstawiciel, Heinrich (1517–1561) w 1556 r. otrzymał od cesarza Karola V szlachectwo.

Johann Karl Schwarzwald junior od 1720 r. pełnił w Gdańsku funkcję ławnika, od 1725 r. – rajcy, zaś w 1747 r. – pierwszego burmistrza, w 1746 – drugiego burmistrza, a w 1748 r. – czwartego. 25 VI 1715 r. w kościele Wniebowzięcia NMP w Gdańsku zawarł związek małżeński z Adelgundą, córką ławnika (od 1706 r.) i rajcy (od 1718 r.) Reinholda Cölmera. Ich – najprawdopodobniej jedyna córka – Anna Elisabeth (9 IV 1724 – 22 IX 1786) poślubiła w 1741 r. Eduarda Friedricha Conradiego (1 XI 1713 Gdańsk – 4 IV 1799 Gdańsk) – od 1748 r. ławnika Głównego Miasta, następnie rajcy, sędziego i burmistrza. W 1758 r. Pełnił on funkcję burgrabiego królewskiego, a w latach 1775 do 1793 – protoscholarchy (tzn. sprawował nadzór nad gdańską oświatą).

Anna po śmierci swego ojca w 1748 r. odziedziczyła należący do niego majątek, w tym wieś Jankowo. Wraz ze śmiercią Anny dobra te przeszły na rodzinę Conradi.

Anna i Eduard Friedrich doczekali się dwóch synów: starszego Karla Friedricha (25 VI 1742 Gdańsk – 12 IX 1798) oraz młodszego Franza Eduarda, który zmarł w wieku 14 lat. W ten sposób jedynym spadkobiercą rodzinnych dóbr, w tym Jankowa, został Karl Friedrich. Nie założył on własnej rodziny, dlatego w sporządzonym 8 XI 1794 r. przez siebie testamencie „zapisał 200 tysięcy talarów oraz dochód z 6 domów i 6 spichlerzy (łącznie 600 tysięcy talarów) na rzecz utworzenia Instytutu Szkolno-Wychowawczego (nazwanego od jego nazwiska Conradinum) mającego dbać o wykształcenie humanistyczne wychowanków bez względu na ich status społeczny” („Encyklopedia Gdańska”).

Herb Conradich na szczycie gmachu szkolnego "Conradinum" we Wrzeszczu
Herb Conradich na szczycie gmachu szkolnego Conradinum we Wrzeszczu.

Placówka ta rozpoczęła działalność 18 X 1801 r. we wsi Jankowo jako Instytut Wychowawczy. Budową zarówno gmachu szkolnego, jak i internatu kierował, urodzony we Wrocławiu architekt, Carl Samuel Held (14 V 1766 – 4 X 1845), od 1794 r. pełniący w Gdańsku funkcję budowniczego miejskiego.

Pierwszym dyrektorem instytutu w Jankowie został Reinhold Bernard Jachmann (ojciec przyszłego kontradmirała, dyrektora Stoczni Królewskiej w Gdańsku, Eduarda Karla Jachmanna), który sprawował tę funkcję do 1811 r. Jego następcą na tym stanowisku został Franz Passow.

Niestety 15 II 1814 r. placówka ta została zamknięta z powodu braku funduszy na prowadzenie dalszej działalności. Pięć lat później otwarto ją ponownie, przekształcając jednocześnie w Seminarium Nauczycielskie. W 1819 r. stanowisko dyrektora powierzono Theodorowi Peterowi Friedrichowi Kawerau. W 1825 r. funkcję tę objął Johann Abraham Steeger, a w 1839 r. Otto Eduard Neumann – do tego momentu zatrudniony jako nauczyciel w szkole św. Piotra i Pawła w Gdańsku.

W 1843 r. utworzono kuratorium fundacji i w tym samym roku otwarto wyższą szkołę miejską i progimnazjum realne (siedmioletnią średnią szkołę dla chłopców) – Conradische Provinzial Schul  und Erziehungsinstitut Jenkau bei Danzig.

Kolejnym dyrektorem Conradinum był Carl Louis Otto Eichorst. W latach 1875–1910 pełnił tę funkcję Ernst Eduard Bonstedt (28 X 1842 Poznań – 3 II 1914 Gdańsk) – w chwili obejmowania tego stanowiska znany już jako doświadczony pedagog. Wcześniej pracował w szkołach w takich miastach, jak Racibórz, Gniezno i Frankfurt nad Menem.

Grób dyrektora Bonstedta i jego żony przeniesiony na cmentarz Srebrzysko
Grób dyrektora Bonstedta i jego żony przeniesiony z Jankowa na cmentarz Srebrzysko w Gdańsku.

W czasie sprawowania przez niego funkcji dyrektora Conradinum kuratorium fundacji podjęło decyzję o przeniesieniu placówki do Gdańska. Powodem był spadek zainteresowania młodzieży nauką w Jankowie. Zgodnie z tą decyzją w 1898 r. rozpoczęto budowę gmachu szkolnego we Wrzeszczu przy ówczesnej Krusestraße 1/2 (ob. ul. Piramowicza w Górnym Wrzeszczu) – zgodnie z projektem gdańskiego architekta, Ottona Hugona Richarda Schmidta (1859–1929). Wykonawcą prac była należąca do niego firma budowlana. Budynek szkolny we Wrzeszczu oddano do użytku 17 X 1900 r.

Dyrektor Bonstedt zajmował się również pracą publicystyczną. W jego dorobku znalazły się prace poświęcone fundacji Conradiego, np. „Bericht über die Geschichte und gegenwärtige Einrichtung der von Conradischen Stiftung und des von Conradischen Instituts” (1881 r.).

W latach 1875–1910 dyrektor mieszkał wraz z żoną Marią z d. Plesch (1853–1925) w apartamencie służbowym na terenie szkoły. Oboje małżonkowie zostali pochowani na cmentarzu w Jankowie, który został zlikwidowany na początku XXI w. Zdecydowano wtedy o przeniesieniu szczątków obojga małżonków z Jankowa do Alei Zasłużonych na gdańskim cmentarzu Srebrzysko.

Po odejściu Bonstedta na emeryturę na stanowisku dyrektora szkoły pracowali: Carl Theodor Gade (7 VII 1863 – 19 VIII 1941), który objął tę funkcję w wyniku konkursu od 1 IV 1911 r. , a od 1 VII 1929 r. – Walter Millack (4 VIII 1891 – 31 V 1945 r.), wcześniej nauczyciel w gdańskiej szkole św. Jana. Był on dyrektorem Conradinum do 1945 r. Za jego kadencji, w latach 1936-39, dobudowano nowe skrzydło do budynku szkoły, w roku 1936 doprowadził uczniów Conradinum do pierwszej humanistycznej matury. Był ponadto autorem prac z historii Gdańska.

Wróćmy do Jankowa. W latach 30. XX w. w budynkach zajmowanych niegdyś przez szkołę w Jankowie powstała placówka szkoleniowa NSDAP „Adolf – Hitler – Schule”. W lipcu 1939 r. zakwaterowano w niej dla celów szkoleniowych – podobnie, jak w innych gdańskich oraz znajdujących się w pobliżu miasta  placówkach oświatowych – Wachsturmbann Eimann SS, jednostkę SS do zadań specjalnych.

Zwieńczenie portalu wejścia głównego do budynku szkoły we Wrzeszczu
Zwieńczenie portalu wejścia głównego do budynku szkolnego we Wrzeszczu.

„Encyklopedia Gdańska” wspomina zaledwie o kilku pedagogach zatrudnionych w szkole fundacji Conradiego. Byli to:

  • August Meineke (8 XII 1790 – 12 XII 1870) pedagog, absolwent filozofii i filologii klasycznej na uniwersytecie w Lipsku. W Instytucie Wychowawczym w Jankowie pracował bardzo krótko, bowiem został zatrudniony w nim w 1814 r., tuż przed zawieszeniem działalności szkoły. Następnie pracował w gdańskim Gimnazjum Akademickim, a po połączeniu tej placówki ze Szkołą Mariacką – został dyrektorem nowo utworzonego Gimnazjum Miejskiego.
  • Max Grentzenberg (20 I 1865 – 19 III 1809), absolwent wydziałów chemicznego i przyrodniczego na uniwersytetach w Berlinie i Kilonii. Od 1899 r. aż do śmierci był profesorem przyrody, fizyki i chemii w szkole średniej Conradinum – najpierw w Jankowie, potem we Wrzeszczu.
  • Ernst Otto Blech (23 XI 1846 – 12 VI 1922 ), pastor gdańskiego kościoła św. Katarzyny. Po uzyskaniu uprawnień teologicznych i pedagogicznych w 1874 r. od września tegoż roku pracował jako nauczyciel w szkole średniej w Jankowie. Był również autorem szkiców historycznych, wierszy i dramatów.
  • Paul Suhr (7 IX 1860 – 14 IX 1919) pedagog, absolwent uniwersytetów w Jenie, Berlinie i Greifswaldzie. W latach 1886–1888 pracował w szkole św. Piotra i Pawła w Gdańsku, następnie przez rok w szkole fundacji Conradiego w Jankowie, potem w Gimnazjum Miejskim. Następnie został dyrektorem gdańskiej szkoły św. Piotra i Pawła.

W „Encyklopedii Gdańskiej” znalazłam również informacje dotyczące dwóch prezesów fundacji Conradiego w Jankowie. Byli to:

  • Carl Joachim Gustav von Groddeck (7 II 1792 – 3 II 1881), który tę funkcję pełnił w latach 1843–1877, czyli od momentu otwarcia wyższej szkoły miejskiej oraz progimnazjum realnego w Jankowie. Groddeck był mocno zaangażowany w swą działalność. Pozyskiwał dodatkowe fundusze państwowe i prywatne, niezbędne do właściwego funkcjonowania szkoły. Zależało mu także na doborze odpowiedniej kadry pedagogicznej. Dlatego poszukiwał dobrze wykwalifikowanych nauczycieli, którym oferował wysokie zarobki oraz zakwaterowanie w gmachu szkolnym.
  • Heinrich Wilhelm Martens (8 II 1795 – 29 VIII 1877 ), gdański adwokat i notariusz, a także radny.

Warto wspomnieć także o Carlu Ludwigu von Duisburgu (12 XI 1794 – 11 IX 1868 ), gdańskim lekarzu i kolekcjonerze dzieł sztuki, pełniącym również przez wiele lat funkcję lekarza w szkole w Jankowie.

Do uczniów Conradinum, obok znanego pisarza Güntera Grassa, należeli:

  • Johann Stephan Schahnasjan (3 VIII 1793 r. – 12 III 1856) – syn przybyłego do Gdańska z Iranu kupca Stephana (o ormiańskim rodowodzie) i także kupiec. Zajmował się handlem bursztynem; w latach 1833-35 był członkiem Rady Miasta Gdańska, następnie jej sekretarzem.
  • Edmund Moritz Glomme (22 IX 1845 – 27 XI 1913) – śpiewak, w latach 1873–1878 czołowy baryton gdańskiego Teatru Miejskiego, a w latach 1878–1881 – opery w Berlinie. W latach 1881–1889 dyrektor teatru dworskiego w Altenburgu (Turyngia). Był szczególnie ceniony za kreacje wokalno-aktorskie w operach Mozarta, Meyerbeera i Wagnera. Zasłynął także jako poeta; pośmiertnie wydano w Królewcu wybór jego wierszy.
  • Robert Emil Krahn (5 IV 1823 – 15 I 1901) – artysta plastyk, pedagog. Kształcił się w seminarium nauczycielskim w Jankowie. W latach 1842–1859 pracował jako nauczyciel rysunków w szkołach powszechnych w Gdańsku, w tym do 1859 r. w Böck’sche Privatschule und Erziehungsanstalt (sześcioletniej szkole powszechnej dla chłopców przy Poggenpfuhl 37, ob. ul. Żabi Kruk). Od 1859 r. do emerytury – był nauczycielem w gdańskiej szkole średniej św. Jana.
  • Rudolf Theodor Kuhn (13 VIII 1842 – 20 XII 1900) – syn gdańskiego kupca i zasłużonego działacza charytatywnego. Był cenionym gdańskim fotografem, który utrwalał piękno nadmotławskiego grodu. Autor fotografii posiadających wysokie walory artystyczne; wielokrotnie wydawał je w formie pocztówek, ale ilustrował też nimi katalogi zabytków Prus Zachodnich.
  • Mathilda Johanna Oehlrich (4 VII 1824 Stutthof – 30 IV 1875 Gdańsk) – absolwentka Instytutu Pedagogicznego w Jankowie, od 1847 r. nauczycielka w gdańskim szkolnictwie miejskim, założycielka prywatnej szkoły ogólnokształcącej dla dziewcząt (o charakterze wyższej szkoły średniej) – Oehlrichsche Höhere Töchterschule.
  • Joseph Nicodemus Pawlowski (3 XII 1816 Gdańsk – 21 I 1902) – pedagog, historyk (autor prac o charakterze popularnonaukowym z historii Gdańska i Prus Zachodnich oraz monografii kościoła św. Mikołaja w Gdańsku). W latach 1836–1839 pracował jako nauczyciel w szkole podstawowej (ludowej) w Skarszewach. Od 1839 roku do przejścia na emeryturę w 1887 był nauczycielem, następnie kierownikiem katolickiej szkoły powszechnej w Świętym Wojciechu, a jednocześnie organistą miejscowego kościoła parafialnego.
  • Wilhelm Adolf Unruh (3 X 1852 Grudziądz – 17 VI 1924 Gdańsk) – kupiec, w latach 1908–1919 prezes Korporacji Kupców w Gdańsku. Ukończył szkołę średnią w Jankowie.
Kaplica w Jankowie
Kaplica dojazdowa parafii NMP Królowej Korony Polskiej w Lublewie Gd., ul. Conradiego 18, Jankowo.

Dziś w Jankowie Gdańskim nie ma właściwie śladu po dawnej szkole. Obok przystanku autobusowego zachowały się jedynie słupki tworzące niegdyś bramę wjazdową; do 1945 r. ozdobione symbolami nazistowskimi.

W ostatnich dekadach powstała we wsi zabudowa mieszkaniowa; ulokowano tu także siedziby różnych firm, np. Zakładów Mięsnych „Nowak”. Powstała także kaplica dojazdowa parafii NMP Królowej Korony Polskiej w Lublewie Gdańskim. Nazwy niektórych ulic nawiązują m. in. do historii tego terenu: Conradiego, Pałacowa, Szlachecka.

Maria Sadurska

Dodaj opinię lub komentarz.