Ludzie

Jeden z ostatnich z pokolenia księży‐badaczy ukształtowanych w trudnej walce z zaborcą

Warta przypomnienia jest postać pochodzącego z Powiśla ks. Władysława Łęgi – historyka, archeologa, etnografa, krajoznawcy, publicysty, jednocześnie kapelana Wojska Polskiego. Od 1945 r. mieszkańca Sopotu.

Przyszły uczony urodził się 4 VI 1889 r. w Miranach (ob. Mirowicach) k. Sztumu. Był synem nauczyciela, Izydora Łęgi i Franciszki z d. Frankiewicz.

Ks. Władysław Łęga.
Ks. Władysław Łęga. Wikipedia

Atmosfera jego domu rodzinnego przepojona była „kultem dla przeszłości i pamiątek historycznych” (Ines Wąsowska). Izydor Łęga opowiadając synowi baśnie i podania ludowe, jako pierwszy rozbudził  w nim zainteresowanie folklorem i etnografią.

Władysław swoje wspomnienia z dzieciństwa, które spisał po latach, zatytułował następująco: „Cienie i blaski lat szkolnych. Wspomnienia Polaka z Prus Wschodnich”. Przez długi czas niepublikowane ukazały się drukiem  dopiero w 1997 r.

Władysław Łęga uczył się w gimnazjum w Rogoźnie Wielkopolskim, gdzie należał do tajnego kółka Filomatów. W 1910 r. otrzymał tam świadectwo maturalne.

Następnie kształcił się w Wyższym Seminarium Duchownym w Pelplinie. W czasie pierwszego roku studiów, wraz z innymi klerykami odbył podróż do Królestwa Polskiego: przez Mławę, Warszawę, Kalisz i Ojców. Wyprawa ta „stała się pierwszym źródłowym śladem krajoznawczo – turystycznej pasji Władysława Łęgi, której pozostał wierny aż do śmierci”. (www.grudziadz.pttk.pl).

Duży wpływ na rozbudzenie zainteresowań etnografią, a także archeologią u młodego kleryka wywarli  ks. Stanisław Kujot i ks. Alfons Mańkowski, z którymi zetknął się w czasie studiów w Pelplinie.

Po otrzymaniu 29 III 1914 r. święceń kapłańskich został wikarym we wsi Szczuka niedaleko Brodnicy, w ob. województwie kujawsko – pomorskim. Wkrótce jednak został zmobilizowany do armii niemieckiej. Wybuchła bowiem I wojna światowa. Wysłany na front wschodni pełnił w wojsku funkcję sanitariusza, a zarazem kapelana.

Seminarium Duchowne w Pelplinie, stan obecny

W 1916 r. został zdemobilizowany, po czym podjął pracę w kościele w Grucznie w pobliżu Świecia. W 1918 r. ponownie zmobilizowany, został wysłany na front zachodni. Tam dostał się do niewoli amerykańskiej. Odzyskawszy wolność wstąpił do Błękitnej Armii gen. Józefa Hallera, utworzonej we Francji z inicjatywy Romana Dmowskiego na mocy dekretu  prezydenta Francji, Raymonda Poincaré z czerwca 1917 r.

Wraz z wojskiem gen. Hallera przybył w 1919 r. do Polski. Najpierw powierzono mu funkcję kapelana w Częstochowie, a następnie – po połączeniu armii gen. Hallera z Wojskiem Polskim – kapelana 49 pułku piechoty strzelców kresowych, z którym odbył szlak bojowy na Wołyniu.

ks. Stanisław Kujot,
ks. Stanisław Kujot, Wikipedia.

W 1920 r. – na polecenie Biskupiej Kurii Wojskowej – uczestniczył w akcji plebiscytowej na swoim rodzinnym Powiślu. Następnie pracował jako kapelan szpitalny w Grudziądzu, w Krakowie, w dalszej kolejności jako kapelan szpitala polowego w Mirze (w obwodzie grodzieńskim na ob. Białorusi), a potem jako kapelan wojskowy w Katowicach.

W lipcu 1921 r. został administratorem garnizonowej parafii św. Stanisława w Grudziądzu; w 1937 r. mianowany jej proboszczem. Jednocześnie pełnił w tym mieście funkcję starszego kapelana 16 Dywizji Piechoty.

Równolegle studiował na Uniwersytecie Poznańskim archeologię i etnografię z etnologią pod kierunkiem takich profesorów, jak Jan Stanisław Bystroń i Józef Kostrzewski. W 1928 r. obronił pracę doktorską pt. „Kultura Pomorza we wczesnym średniowieczu na podstawie wykopalisk”.

Mieszkając w Grudziądzu Ks. Łęga udzielał się społecznie. W 1922 r. założył lokalny Oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, którego został kierownikiem. Przyczynił się również do utworzenia grudziądzkiego Towarzystwa Historycznego, Towarzystwa Opieki nad Żołnierzami (został jego prezesem), Towarzystwa Czytelni Ludowych oraz Towarzystwa Naukowego w Toruniu.

Został honorowym kustoszem Muzeum Miejskiego w Grudziądzu, którego obecnie jest patronem. Przyczynił się do wzbogacenia zasobów zbiorów muzealnych, zwłaszcza   z zakresu archeologii, etnografii i numizmatyki. Pisał liczne sprawozdania dotyczące zbiorów oraz nowych nabytków tegoż muzeum, które publikował w codziennej prasie oraz czasopismach popularnonaukowych.

Ponadto w 1937 r.  w domu, w którym mieszkał przy ul. ks. Kujota w Grudziądzu, założył Muzeum Krajoznawcze.

gen. Józef Haller
gen. Józef Haller, Wikipedia

W 1936 r. został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi. Otrzymał też Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918 – 20.

Po wybuchu II wojny światowej  wziął udział w Kampanii Wrześniowej, służąc jako kapelan Wojska Polskiego,. Następnie ukrywał się: najpierw we Lwowie, potem w Borzęcinie niedaleko Tarnowa.

W 1945 r. przez krótki czas przebywał w Radzyniu Chełmińskim. W dniu 14 XI 1945 r. – z polecenia administratora papieskiego ks. dr Andrzeja Wronki, kierującego Diecezją Gdańską – przybył do Sopotu, gdzie został proboszczem parafii NMP Gwiazdy Morza.

Zarówno przed II wojną światową, jak i po jej zakończeniu poświęcał czas badaniom naukowym.

Podczas swych wędrówek po Pomorzu Gdańskim, Powiślu i Ziemi Chełmińskiej – począwszy od 1913 r. – zbierał materiały w postaci legend, przysłów, pieśni, tradycji oraz zwyczajów religijnych i ludowych, zabytków kultury materialnej.  Sporządzał też szkice i rysunki, wykonywał zdjęcia. Gromadził czasopisma oraz literaturę „z zakresu etnografii, dotyczących kultury technicznej, społecznej i duchowej miejscowego ludu” (Ines Wąsowska). Pomagali mu w tym: wielce oddany pracy badawczej ks. prałat Paweł Czaplewski, Kazimierz Nitsche – językoznawca i historyk języka polskiego oraz słynny uczony Benedykt Dybowski – etnograf i badacz Syberii, od którego ks. Łęga otrzymał wiele cennych wskazówek dotyczących prowadzenia badań nad kulturą ludową.

Benedykt Dybowski
Benedykt Dybowski, Wikipedia

Swoje badania rozpoczął od ziemi sztumskiej, w której się urodził. W 1916 r.  prowadził je w okolicach Świecia; w dalszych latach swoimi badaniami objął również  ziemię chełmińską i Dolne Powiśle. Wielkie znaczenie dla ks. Łęgi miała praca badawcza, jaką prowadził na ziemi malborskiej, gdyż było to „terytorium, na którym kultura ludowa zamarła już za jego życia”. Publikując monografię pt. „Ziemia Malborska” miał nadzieję, że „zachęci lokalną inteligencję do zbierania zabytków kultury ludowej”, czyli fotografii, pieśni ludowych, podań, wierzeń itp.

W latach 1934 – 37 ks. Łęga poddał swoim badaniom ok. osiemdziesiąt wsi z powiatu grudziądzkiego, chełmińskiego, toruńskiego i wąbrzeskiego.

Swoje prace zamieszczał w takich pismach, jak np. „Gryf”, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu” i „Ziemia”. Pierwszą jego publikacją w czasopiśmie naukowym była recenzja pracy Jana Stanisława Bystronia „O zwyczajach żniwiarskich w Polsce”. Ukazała się w 1916 r.

W sumie wydał ponad sto trzydzieści prac poświęconych głównie archeologii i etnografii oraz historii i kulturze ludowej Pomorza (w tym Grudziądza) oraz wydał dziesięć książek o tej tematyce.

Do publikacji przedwojennych Władysława Łęgi należały m. in: „O składnikach etnograficznych Pomorza w wiekach ubiegłych” (Toruń, 1923 r.), „Ziemia Malborska” (Toruń 1933 r.), „Kultura Pomorza we wczesnem średniowieczu na podstawie wykopalisk” (Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, 1930 r.), „Toruń i okolica w czasach przedhistorycznych” (Toruń 1933 r.), „Cmentarzysko lateńsko – rzymskie z Chełmna” (Toruń 1938 r.).

Po zakończeniu II wojny światowej uczony ten, w swej pracy badawczej  skupił się m.in. na dziejach Pomorza Gdańskiego w XII – XIII w.   Badania etnograficzne prowadził na Kociewiu i ziemi chełmińskiej.

Roman Dmowski
Roman Dmowski. Wikipedia.

Jego przykładowe publikacje powojenne:

  • „Obraz gospodarczy Pomorza Gdańskiego w XII i XIII w.”,
  • „Społeczeństwo i państwo gdańsko – pomorskie w XII i XIII wieku”,
  • „Okolice Świecia. Materiały etnograficzne” (Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Gdańsk 1960 r.),
  • „Ziemia Chełmińska” („Prace i Materiały Etnograficzne”, t. XVII Wrocław, 1961 r.),
  • „Żuławy Gdańsko – Malborskie w świetle wykopalisk” (Przegląd Archeologiczny 9, Poznań 1953, s. 287 – 296),
  • „Handel między państwem rzymskim a Pomorzem Nadwiślańskim od I w. przed n. e. do VI w. n. e.” (Przegląd Archeologiczny, T. 10: 1954 – 56, wyd. 1958 r.. s. 5 – 87),
  • „Ziemia chełmińska na przełomie epoki brązu i żelaza” (Rocznik Grudziądzki 1, 1960, s. 205 – 250).

Jego książka  pt. „Legendy Pomorza” napisana w 1958 r.  spopularyzowała kulturę ludową nie tylko Pomorza Gdańskiego i Powiśla, „obejmując obszar całego Pomorza od Szczecina po Elbląg i od morza po Noteć i Drwęcę, sięgając m.in. do folkloru kaszubskiego” (Ines Wąsowska).

Ks. Łęga po II wojnie światowej pełnił funkcję przewodniczącego Komisji Archeologicznej Gdańskiego Towarzystwa Naukowego. Był także członkiem Instytutu Bałtyckiego.

Zmarł w wyniku ciężkiej choroby 2 VIII 1960 r. i został pochowany na Cmentarzu Katolickim w Sopocie. Jego pomnik nagrobny został ufundowany ze składek parafian.

Trzeba podkreślić, iż ks. Łęga swoją pracę badawczą  celowo prowadził na terenach, które wcześniej nie zostały zbadane lub były zbadane w niewielkim stopniu. Przyczynił się w ten sposób „do zlikwidowania białych plam na mapie znajomości polskiej kultury ludowej”. (Ines Wąsowska).

Do ks. Łęgi można odnieść zdanie, które wypowiedział Antoni Czacharowski na temat innego uczonego, wymienionego przeze mnie powyżej, ks. Pawła Czaplewskiego: „Był ostatnim z pokolenia księży ‐ badaczy ukształtowanych w trudnej walce z zaborcą”.

Poniższy artykuł napisałam korzystając z następujących źródeł:

  • Wikipedia
  • www.gosc.pl
  • www.grudziadz.pttk.pl
  • www.kpbc.umk.pl, artykuł pt. „Życie i działalność ks. dr ppłk Władysława Łęgi (1889-1960)” mgr. Ines Wąsowskiej
  • www.gwiazdamorzasopot.pl/historia, artykuł mgr. Inż. Jerzego Cisłaka.

Maria Sadurska

Dodaj opinię lub komentarz.