Traktat wersalski był traktatem pokojowym kończącym I wojnę światową, został podpisany 28 czerwca 1919 roku przez Niemcy, mocarstwa Ententy, państwa sprzymierzone i stowarzyszone. Uprawomocnił się 10 stycznia 1920 r. i wtedy wszedł w życie.
Jednym z jego postanowień było utworzenie terytorium Wolnego Miasta Gdańska o powierzchni 1893 km2, składającego się z samego Gdańska oraz przyległych gmin i miast (dwa powiaty miejskie: Gdańsk i Sopot oraz trzy powiaty ziemskie: Gdańskie Wyżyny, Gdańskie Niziny i Wielkie Żuławy). WMG miało charakter odrębnego państwa, ale wchodziło w skład obszaru celnego Polski, która miała również szerokie uprawnienia w porcie gdańskim.
Mapa Wolnego Miasta Gdańska
10 stycznia 1920 r. Gdańsk został odłączony od Rzeszy Niemieckiej, ale nie oznacza to, że automatycznie powstało Wolne Miasto Gdańsk. Proces trochę jeszcze trwał i formalnie proklamowano jego powstanie 15 listopada 2020 r. (owoc konwencji paryskiej z 9 listopada tego samego roku, określającej granice oraz normującej sprawy polsko-gdańskie). Rok 1920 był więc okresem przejściowym.
Wolne Miasto Gdańsk znalazło się pod opieką Ligi Narodów, gwaranta konstytucji. Osobą oddelegowaną do Gdańska w jej imieniu był Wysoki Komisarz Ligi Narodów. W okresie 1920 – 1939 takich komisarzy w Gdańsku było dziewięciu. Ich siedzibą i miejscem zamieszkania był budynek byłego Dowództwa XVIII Korpusu Armijnego, czyli obecna siedziba Rady Miasta Gdańska, bardziej znana jako „dawny Żak”.
Kim byli komisarze? Jak wyglądali?
Oto ich lista:
- 1920-1920 – Reginald Tower
- 1920-1921 – Bernardo Attolico
- 1921-1923 – Richard Haking
- 1923-1926 – Mervyn MacDonnell
- 1926-1929 – Joost Adriaan van Hamel
- 1929-1932 – Manfredi Gravina
- 1932-1934 – Helmer Rosting
- 1934-1937 – Seán Lester
- 1937-1939 – Carl Jakob Burckhardt
Reginald Tower, Brytyjczyk
Tower był komisarzem okresu przejściowego. Właściwie nosił tytuł pełnomocnika Głównych Mocarstw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych (Ententy) oraz tymczasowego Wysokiego Komisarza Ligi Narodów. Prowadził negocjacje między władzami polskimi i niemieckimi, czego efektem była konwencja paryska (paryska, bo depozytariuszem była Francja). Tower był dyplomatą od 1885 r., rok 1920 był ostatnim w jego karierze. Pełnił funkcje sekretarza, attache bądź posła nadzwyczajnego w różnych krajach, m.in. w Argentynie, Danii, Chinach, Paragwaju, Syjamie, Stanach Zjednoczonych. Jako ambasador w Meksyku w 1907 r. podarował trofeum, od którego rozpoczyna się historia Copa Mexico.
Bernardo Attolico, Włoch
Brał udział w negocjacjach pokojowych w Paryżu w 1919 r. Wysokim Komisarzem był tylko pięć tygodni. W 1922 roku został zastępcą sekretarza generalnego Ligi Narodów. Pełnił tę funkcję do 1927. W swojej karierze dyplomatycznej był zarówno ambasadorem w stalinowskim Związku Radzieckim (1930-1935), jak i w nazistowskich Niemczech (1935-1940), ale również w Watykanie (1940-1942), gdzie zmarł. Wydaje się, że Watykan był karą za sprzeciwianie się przystąpieniu Włoch do wojny, choć odegrał dużą rolę w zbliżeniu niemiecko-włoskim.
Richard Haking, Brytyjczyk
Haking przyjechał do Gdańska już w styczniu 1920 roku. Gdańsk miał zostać zdemilitaryzowany, a on był dowódcą okupacyjnych sił alianckich i miał zapewnić porządek na czas wyjścia wojsk niemieckich. Wojska brytyjskie więc przybyły jako pierwsze, w lutym – wojska francuskie i amerykański okręt. Sytuacja w mieście była napięta. Haking był generałem z I wojny światowej i nosił miano „rzeźnika”, gdyż był zwolennikiem walk na wyniszczenie. Po wyjeździe z Gdańska był w latach 1923-1927 głównodowodzącym Brytyjskich Sił Wojskowych w Egipcie. W 1927 przeszedł w stan spoczynku. Po „przejściowym” Towerze i pięciotygodniowym Attolico to on jest uznawany za pierwszego stałego Wysokiego Komisarza.
Mervyn MacDonnell, Brytyjczyk
Zanim trafił do Gdańska, MacDonnell udzielał się najpierw w służbie cywilnej Sudanu, potem Egiptu. Był też gubernatorem Prowincja Pustynia Zachodnia w Egipcie. Po zakończeniu misji w Gdańsku został m.in. specjalnym komisarzem ds. osadnictwa granicznego w Transjordanii i reprezentantem BBC w czasie plebiscytu na Terytorium Saary. Był to człowiek bardzo energiczny, towarzyski i uwielbiany przez ludzi. Każdy w jego towarzystwie czuł się docenionym. Dowcipnie puentował ludzkie życie, komentarze miał zjadliwe, ale pełne humoru. Niestety, nigdzie nie mogłam znaleźć jego zdjęcia. Za to dodam na końcu jeszcze jedną osobę, która wydaje mi się najbarwniejsza z wszystkich tu przedstawianych.
Joost Adriaan van Hamel, Holender
Był to prawnik-karnista, także polityk, należący do kręgu zaufanych ludzi królowej Julianny. Piastował funkcję sekretarza Rady Opiekuńczej, organu, który powstał po wejściu w życie ustawy o dzieciach w 1905 r. W wyniku tej działalności ukazał się jego „Podręcznik praktyki praw dzieci”, pożyteczna i często konsultowana praca. Po wojnie był przewodniczącym Specjalnego Trybunału Sprawiedliwości w Amsterdamie (1945-50), który to trybunał został powołany do rozliczenia się z holenderskimi zbrodniarzami wojennymi i zdrajcami (wydano 145 wyroków śmierci, z których wykonano 42).
Manfredi Gravina, Włoch
Gravina jest najbardziej znanym komisarzem w Gdańsku. A to dlatego, że u nas umarł – z powodu raka okrężnicy, dość niespodziewanie, i został pochowany na cmentarzu w św. Wojciechu. Msza odbyła się w kościele św. Józefa. Kondukt pogrzebowy przejechał do św. Wojciecha i tam uformowała się 300-osobowa kolumna gdańskich policjantów, która odprowadziła komisarza na miejsce pochówku. Żona po pewnym czasie zabrała zwłoki do Włoch, ale nagrobek pozostał. Gravina był hrabią z Sycylii. Jego matka Blandina była wnuczką Franciszka Liszta, a więc komisarz był prawnukiem kompozytora. Swoją karierę zawodową rozpoczął od służby w marynarce wojennej, by w 1905 r. przejść do dyplomacji. Jednak w czasie I wojny światowej powrócił do wojska jako pilot samolotu.
Helmer Rosting, Duńczyk
Rosting jest postacią najmniej pozytywną w tym gronie. Początek jego kariery dyplomatycznej to rok 1918, kiedy był wizytatorem francuskich obozów jenieckich. Później zajmował się sprawami gdańskimi w sekretariacie generalnym Ligi Narodów. W Gdańsku był bezsilny wobec narastającego nazizmu i łamania prawa, ale i nie bardzo się starał. Rosting był specjalistą, ale od spraw gdańskich, nie polskich. Nie podejmował żadnych interwencji i był rzecznikiem ustępstw polskich wobec Niemiec. W czasie II wojny kierował Duńskim Czerwonym Krzyżem. Skończył marnie, bo został rozstrzelany w 1945 za kolaborację z Niemcami i udział przy aresztowaniu Żydów w 1943 r.
Seán Lester, Irlandczyk
Zupełnie co innego można powiedzieć o tym dyplomacie, ostatnim sekretarzu generalnym Ligi Narodów z lat 1940-46. Dziennikarz, orędownik niepodległości Irlandii i początkowo dyrektor ds. reklamy w nowym rządzie irlandzkim. W 1929 r. został stałym delegatem Irlandii przy LN w Genewie. Jego aktywność i zaangażowanie w sprawy zarówno krajowe, jak i Ameryki Południowej, zwróciły uwagę innych dyplomatów. Lester w Gdańsku nie próżnował. Domagał się poszanowania gdańskiej konstytucji, protestował przeciwko prześladowaniom Polaków i Żydów w WMG, ostrzegał opinię międzynarodową o zbliżającej się katastrofie. Był bojkotowany przez władze niemieckie. W czasie wojny kierował akcjami humanitarnymi LN. W 1946 r. nadzorował zamknięcie tej organizacji i przekazanie aktywów Organizacji Narodów Zjednoczonych. Sala 003 w gdańskim ratuszu nosi jego imię.
Carl Jakob Burckhardt, Szwajcar
Ostatni Wysoki Komisarz był bardzo dobrze wykształcony, historyk, pracownik naukowy i dyplomata. Przed wojną wizytował obozy koncentracyjne w Niemczech jako członek Międzynarodowego Czerwonego Krzyża (po wojnie pełnił funkcję prezesa przez 4 lata). Jako komisarz prowadził rozmowy z Hitlerem w celu zapobieżenia wybuchowi wojny. 1 września 1939 r. Albert Forster zmusił go do wyjazdu z Gdańska.
Autor zdania: „Jedną głowę hydrze urwano, niestety, tę głupszą.”
Edward Lisle Strutt, Brytyjczyk
Na koniec osoba, która nie była komisarzem, ale zastępcą. Edward Lisle Strutt był zastępcą komisarza „przejściowego” – Reginalda Towera. Był żołnierzem w prestiżowym Royal Regiment of Foot w randze podpułkownika. Jednak najbardziej jest znany jako zapalony alpinista i prezes Alpine Club w latach 1935-38. Poniższa fotografia pokazuje uczestników ekspedycji z 1922 r. – pierwszej na świecie – mającej na celu zdobycie Mount Everest. Inicjatorem tej wyprawy był George Mallory, kierownikiem Charles Bruce, Strutt jego zastępcą.
Pierwsze podejście pod ośmiotysięcznika miało miejsce w 1921 r., ale była to wyprawa wyłącznie rozpoznawcza mającą na celu ocenę, czy można znaleźć trasę prowadzącą po północnej stronie góry. Nepal był zamknięty dla obcokrajowców, więc strona południowa nie wchodziła wtedy w grę. Pierwszą wyprawą, której wyraźnym celem było zdobycie najwyższej góry świata, była właśnie ta wyprawa z 1922 r. Oprócz wymienionych uczestników brało w niej udział stu tragarzy.
Ekspedycja, ponieważ była pionierska, dzierży kilka rekordów. Po raz pierwszy przekroczono wysokość 8000 m n.p.m. (osiągnięto wysokość 8326 m). Po raz pierwszy użyto masek tlenowych, po raz pierwszy sfotografowano najwyższą górę świata z tak bliska i po raz pierwszy zginęli ludzie.
Wykonano trzy próby wejścia na szczyt: pierwszą bez masek (i to był rekord 8225 m), pozostałe w maskach. Lekarze odradzali trzecią próbę, ponieważ wielu ludzi było wyczerpanych. Postanowiono zaryzykować, ale przerwano, gdy zeszła lawina i zabrała siedmiu tragarzy.
To właśnie Edward Lisle Strutt był tym człowiekiem, który 15 listopada 1920 r. w Gdańsku proklamował powstanie Wolnego Miasta.
źródło: dailymail.co.uk
