Byłam wczoraj na urodzinach Wisły Śmiałej. Solenizantka ma równo 180 lat. Były kawa i pyszny sernik oraz Waldemar Nocny, który, jak mało kto, zna się na terenach zapomnianych przez wszystkich. Był także Bartosz Gast i jego stare pocztówki. Spotkanie zorganizowane przez Stowarzyszenie Wyspa.
Poniższy artykuł powstał na podstawie wykładu p. Nocnego z kilkoma moimi uzupełnieniami.
Powyższa mapka pokazuje ciekawe rzeczy. Przede wszystkim pokazuje pierwotne ujście Wisły. Wisła rozdzielała się w miejscu zwanym Gdańska Głowa (żółte kółko) na dwie odnogi: Wisłę gdańską (Leniwka, później zwana Martwą Wisłą) i Wisłę elbląską (Szkarpawa).
U ujścia Wisły (żółta gwiazdka) widać wysepkę. To West Plaate. Naprzeciw po prawej leży Ost Plaate. To skutek naniesienia przez Wisłę mułów. Ost Plaate jest już połączona z lądem, ale West Plaate jeszcze nie. Wisła jeszcze trochę musi popracować, żeby nanieść tyle materiału, by West Plaate mogło połączyć się w całość z Ost Plaate i utworzyć jeden półwysep – Westerplatte. Działo się to również przy pomocy ludzi, którzy pogłębiali koryto, a wydobytym piaskiem umacniali brzegi i zalesiali nowy teren.
Ładnie widać, że Mierzeja Wiślana tworzyła nierozerwalną całość i kto wsiadł na konia w twierdzy Wisłoujście, mógł przejechać nieprzerwanie daleko na wschód, także dojechać do Gdańskiej Głowy.
przeczytaj:
- Ciekawy epizod z dziejów Górek Wschodnich
- Stara wędzarnia na Górkach Wschodnich
- Sobieszewo – stare pocztówki
Ale teren się rozerwał w nocy z 31 stycznia na 1 lutego 1840 r. Nagromadzona kra na Leniwce w miejscu, które wskazałam żółtą strzałką, ruszyła do góry mapy. Kra nie była w stanie pokonać tego zakrętu. Tym samym rozerwanie uratowało Gdańsk przed kolejną powodzią.
Pierwszym człowiekiem, który przekazał to, co stało się w nocy z 31 stycznia na 1 lutego 1840 r., był Adrian Krzyżanowski, matematyk, historyk i tłumacz (pochowany na Powązkach). Krzyżanowski prawdopodobnie był świadkiem tych wydarzeń. Narysował rozerwany ląd i nowe ujście Wisły. Narysował również krę i zwróćcie uwagę na Wester Platz. Mamy 57 lat po mapce z 1783 r. i płyta West Plaate jest dużo większa i za chwilę połączy się z lądem. Nazywa już się Wester Platz. Leniwka w całości skręci na lewo. Jednak na skutek utworzenia Wisły Śmiałej jej impet przygaśnie. Ten zakręt to Zakręt Pięciu Gwizdków.
I jeszcze jedna mapka z okazji rocznicy urodzin Wisły Śmiałej. Pokazuje ona szaleństwo, które działo się u ujścia nowej Wisły. Widać wyraźnie liczne płycizny i ławice – brzeg jest nieustabilizowany. Mieszkańcy Górek byli przygotowani na rozerwanie wydm. Kra gromadziła się od 25 stycznia i liczyła sobie 12 km długości, stopniowo brzeg nasiąkał wodą; musiało dramatycznie to wyglądać. Sytuacja była na tyle niepokojąca, że wystawiono posterunki, które miały alarmować o zmianie sytuacji. Kra trzeszczała i napierała. Praktycznie w nocy i tak nikt nie spał. Dzięki temu nikt nie zginął – ani człowiek, ani zwierzę. Zatopiło się 12 domostw. Jednak to, co działo się w nocy, równo 180 lat temu, musiało wyglądać przerażająco.
Interesujące jest również to, co widać po prawej stronie mapki. To projekt przekopu. Jeden zakręt Wisła zlikwidowała sama. Po tym fakcie postanowiono uciec w ogóle od niebezpieczeństwa zakrętów.
Taki obraz został uwieczniony 3 lutego:
A taki 21 lutego 1840 r. po pierwszych roztopach:
Po tych wydarzeniach na Wiśle gdańskiej postawiono śluzę i nieopodal fort w Płoni Wielkiej. W czasach Wolnego Miasta Gdańska Niemcy przez fort przerzucali broń nielegalnie (fort należał do gdańskiej policji).
Oprócz Gottheila jeszcze jedna osoba udokumentowała przemiany na Wiśle. To był Johann Carl Schultz – malarz, grafik, pedagog. Stworzył on na zlecenie Fryderyka Wilhelma IV Hohenzollerna siedem akwarel i – jak to u Schultza – są one wyjątkowej urody. Zostały ponumerowane i tak serię rozpoczyna widok w kierunku Górek Wschodnich z wału wiślanego. Poniżej wszystkie akwarele wg numeracji.
Na poniższym rysunku A. Krzyżanowskiego fort Płoni Wielkiej powstanie mniej więcej u dołu zdjęcia. Po lewej płynie Wisła gdańska (Leniwka, później Martwa Wisła po wykonaniu przekopu w 1895 r.) i tu zostanie zbudowana śluza Płoni Wielkiej, w głębi Góra Źródlana, po prawej Górki Wschodnie, na wprost Wisła Śmiała.
Jest jeszcze jedno ujęcie tego terenu wykonane tym razem przez C.A. Manna z podobnego miejsca, opublikowane w pracy historyka Franza Augusta Brandstaettera w roku 1855.
Na koniec tego znakomitego urodzinowego przyjęcia dwie pocztówki omówione przez Bartosza Gasta. Na pierwszej widać śluzę na Wiśle gdańskiej od strony zachodniej, czyli od Gdańska, są tu widoczne zabudowania Górek Zachodnich, nad śluzą jest most dla pieszych, a pod mostem w głębi budynek w Górkach Wschodnich, na miejscu którego stanął obecny bar Przystań „Ptasi Raj”. Tu właśnie odbywało się spotkanie.
I druga pocztówka (a właściwie zdjęcie) – sprzedawczyni fląder z gdańskiego Fishmarktu. Okazuje się, że ta słynna handlarka mieszkała w Górkach Wschodnich. Nazywała się Berta Roschke, była wdową i mieszkała przy dzisiejszej ulicy Nadwiślańskiej na wysokości numerów 119-121.
Kolejnych 200 lat, Wisło! ;)
