„Cała literatura staropolska nie zna lepszego gawędziarza. »Gdybyśmy więcej takich Pasków mieli – powiedział Krasiński – mielibyśmy oryginalną literaturę, różną od wszystkich europejskich«”.
Mowa oczywiście o Janie Chryzostomie Pasku, który „jest autorem najlepszych w całej literaturze staropolskiej pamiętników”. Takie stwierdzenie znajdziemy w publikacji Ignacego Chrzanowskiego pt. „Historia literatury niepodległej Polski”. Z tej książki pochodzi także cytat, który przytoczyłam na początku artykułu.
Jan Chryzostom Pasek to postać barwna, typowy przedstawiciel sarmatyzmu, „skupiający w sobie prawie wszystkie ujemne cechy ówczesnej szlachty”. „Żywy i ruchliwy, porywczy i gwałtowny, w gorącej wodzie kąpany; wesoły, jowialny, gadatliwy, pełny animuszu rycerskiego i fantazji, ale o głowie ciasnej i sercu małym; pieniacz, chciwy grosza i procesujący się o byle co po całych latach. (…) Do tego pijak, awanturnik, zawadiaka i kłótnik. (…) W towarzystwie, przy kieliszku był to z pewnością jeden z najsympatyczniejszych ludzi na świecie, umiejący każdego rozweselić (…), ale pod względem moralnym był figurą marną (…) postacią lichą”. I jak ogół ówczesnej szlachty, nie miał zbytnio pojęcia na temat obowiązków obywatela wobec państwa. Zresztą nie miał zamiaru służyć krajowi bezinteresownie, dlatego był „jednostką raczej szkodliwą niż pożyteczną” (I. Chrzanowski, „Historia literatury niepodległej Polski”).
Pisząc ten artykuł, posłużyłam się także innymi źródłami, mianowicie: „Od średniowiecza do oświecenia” Zdzisława Libery, Jadwigi Rytel i Jadwigi Pietrusiewiczowej, „Starożytność – oświecenie” Marii Adamczyk, Bożeny Chrząstowskiej i Józefa Tomasza Pokrzywniaka oraz Wikipedii.
Jan Chryzostom Pasek urodził się ok. roku 1636 w Węgrzynowicach na Mazowszu. Uczęszczał do szkół jezuickich (według Wikipedii była to szkoła w Rawie Mazowieckiej). Pochodził ze środowiska drobnoszlacheckiej szlachty, której szczytem życiowych ambicji była „własna wieś lub tłusta dzierżawa”. Szlachta z tego regionu znana była „ze swej liczebności, a więc i ubóstwa. Z niej też rekrutowało się wielu kandydatów do służby wojskowej” („Od średniowiecza do oświecenia”). A to dawało szansę na osiągnięcie życiowego awansu.
Podobnie i Jan Chryzostom zaciągnął się do wojska. Od 1655 r. służył jako towarzysz pancerny chorągwi Stefana Czarnieckiego. Walczył z wojskami Rakoczego. Wraz z dywizją dowodzoną przez Czarnieckiego wziął udział w wyprawie do Danii w grudniu 1658 r. (polskie oddziały stacjonowały w Danii do września następnego roku) – po zajęciu tego kraju przez Szwedów (w czasie II wojny północnej).
Pasek brał też udział w wojnie z polsko-rosyjskiej (którą datujemy na okres 1654–1667 r.), m.in. walczył w bitwie nad rzeką Basią (w rejonie Mohylewa) rozegranej 8 X 1660 r. W 1661 r., po zorganizowaniu przez nieopłacone wojsko Związku Święconego, opuścił chorągiew, nie chcąc wypowiadać posłuszeństwa królowi. Nie przystąpił do rokoszu Lubomirskiego (czyli konfederacji wojskowej zawiązanej w 1665 r. przeciwko królowi Janowi Kazimierzowi pod wodzą hetmana polnego koronnego Jerzego Lubomirskiego) i w stoczonej w 1666 r. bitwie pod Mątwami brał udział po stronie wojsk królewskich, a nie dowodzonych przez Lubomirskiego.
Po rezygnacji ze służby wojskowej osiadł na wsi w Małopolsce. Pełnił wtedy urząd komornika ziemskiego. Do roku 1668 dzierżawił Klucz Olszowski (należący do Ordynacji Myszkowskich), potem wsie Miławczyce i Bieglów (wszystkie wymienione wsie znajdują się w obrębie obecnego woj. świętokrzyskiego).
Znajomi swatali go z dwiema pannami na wydaniu, Śladkowską i Radoszowską. Pasek skłaniał się do wyboru pierwszej z nich z tej racji, że pochodziła z bardziej zamożnej rodziny. Jednakże ostatecznie ożenił się z wdową, Anną Łącką (z domu Remiszowską) „szczęśliwą matką pięciorga aniołków, liczącą sobie czterdzieści sześć wiosen, ale gospodarną i majętną”. Wniosła mu ona w posagu wieś Smogorzów, którą po kilku latach oddał w dzierżawę, sam zaś kupił wtedy dwie inne wsie – Skrzypiów i Zakrzów. Do ożenku z Anną zachęcił go spokrewniony z nią Jędrzej Remiszowski, mąż siostry stryjecznej Jana Chryzostoma.
Pasek od czasu, jak osiadł w Małopolsce, „jeździł ze zbożem do Gdańska, polował, procesował się z sąsiadami”. Uczestniczył w sejmach i sejmikach, elekcjach oraz zjazdach pospolitego ruszenia. Prowadził bujne życie towarzyskie, „tłukł się (…) po weselach i pogrzebach”. Często upijał się, pojedynkował oraz brał udział w zajazdach szlacheckich. Słynął ze szczególnego okrucieństwa, zwłaszcza wobec swych poddanych. Z zachowanych dokumentów w okresie 1667–1701 wynika, że pięciokrotnie był skazywany na banicję (za pogwałcenie spokoju publicznego), a w 1700 r. także na infamię. Podobnie jak większość szlachty był przeciwny reformom państwa. „Bo po co i na co reformować Polskę, kiedy w niej poczciwej szlachcie tak dobrze, jak u Pana Boga za piecem”.
Jego patriotyzm, był „zaściankowy”, poglądy polityczne „rozpaczliwie ciasne”. Był „fanatycznie przywiązany do swobód i przywilejów szlacheckich”.
Pod koniec życia Pasek spisał swoje wspomnienia z lat 1656-88, które zostały wydane po raz pierwszy dopiero w 1836 r. (z inicjatywy hr. Edwarda Raczyńskiego). Zdaniem Ignacego Chrzanowskiego, „Pamiętniki” Paska to „przepyszny okaz żywej mowy polskiej XVII w. i niezrównane arcydzieło stylu gawędziarskiego”. A ich autor to „mistrz nad mistrzami nie tylko w rąbaniu ręką, ale w obracaniu językiem”, który wyćwiczył „przy butelkach i gąsiorach w wesołym gronie znajomych i przyjaciół”, a którym opowiadał o swoich „okazyjach”, często nie używając poprawnego języka, a w dodatku koloryzując. Opowiadał „żywo i barwnie (…) z humorem błaznowatym, ale szczerym i ogromnie zabawnym”, przez co może kojarzyć się z postacią Zagłoby z Trylogii Sienkiewicza. Wiele fragmentów „Pamiętników” ma zabarwienie humorystyczne lub ironiczne. Pojawiają się w nich przysłowia i anegdoty. Badacze literatury uznają za najbardziej wartościowe pod względem literackim opisy batalistyczne. W partiach kronikarskich i przytaczanych mowach Pasek posłużył się językiem będącym mieszaniną polsko-łacińską (czyli makaronizmami).
Do naszych czasów zachowała się XVIII-wieczna kopia „Pamiętników”, częściowo uszkodzona (brak początku i końca).
„Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska można podzielić na dwie części: pierwsza obejmowała wydarzenia z lat 1656-66 i dotyczyła wojennych przygód autora. W części drugiej Pasek opisał lata 1667-88, kiedy to pędził żywot ziemianina. Treścią tych wspomnień jest codzienne życie „szlachcica – rycerza, szlachcica – obywatela i szlachcica – ziemianina”; w pierwszej kolejności – perypetie żołnierza, wspomnienia z różnych wypraw i bitew, a następnie gospodarza – typowego siedemnastowiecznego polskiego szlachcica. Pasek opisał wydarzenia historyczne, ale głównie takie, których był świadkiem: wyprawę duńską, wojnę na Litwie z wojskami Chowańskiego (bitwy pod Lachowiczami i nad rzeką Basią), utworzenie Związku Święconego oraz Rokosz Lubomirskiego, elekcję Michała Korybuta Wiśniowieckiego na króla Polski, konfederację gołąbską (zawiązaną 16 X 1672 r. przez szlachtę skupioną wokół króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, który dążył do podpisania pokoju z Imperium Osmańskim). Z wydarzeń historycznych, w których Pasek nie uczestniczył, przedstawił opis wyprawy Jana III Sobieskiego do Wiednia.
Z kolei opisana przez Paska przeprawa wojsk dowodzonych przez Czarnieckiego przez cieśninę morską celem zdobycia wyspy duńskiej Als (w której uczestniczył), mająca miejsce w grudniu 1658 r., została uwieczniona w jednej ze strof „Mazurka Dąbrowskiego”. Józef Wybicki wyraził to następującymi słowami: „Czarniecki rzucił się przez morze”. Do tego tematu nawiązał Józef Brandt, malując obraz zatytułowany „Czarniecki pod Koldyngą”. Przedstawia on epizod dotyczący oblężenia (przez Austriaków, Brandenburczyków i Polaków) miasta Koldynga, które miało miejsce na wyspie Als w dniach 23–25 XII 1658 r. (pisarz i dziennikarz, Włodzimierz Kalicki, twierdzi, że obraz ten nie przedstawia oblężenia Koldyngi, ale zamku Søndenborg).
Pasek w swych wspomnieniach niejednokrotnie dał wyraz „kultowi” swego wodza, czyli Stefana Czarnieckiego. Był żołnierzem dzielnym, nieraz okrutnym. Służba wojskowa była dla Paska poniekąd szkołą patriotyzmu, chociaż nie walczył tylko dla idei; liczył przy okazji na zdobycie łupów wojennych. W czasie pobytu w Danii obserwował wnikliwie zamieszkującą ten kraj ludność. Potem w swych „Pamiętnikach” opisał tamtejsze „osobliwości” kulturowe i obyczajowe (w tym duńskie baśnie o domowych krasnoludkach).
Druga część „Pamiętników” Jana Chryzostoma Paska jest doskonałym źródłem wiedzy na temat obyczajowości siedemnastowiecznej szlachty, jej upodobań, zwyczajów, religijności, relacji rodzinnych. „Niepodważalny dokument umysłowości przeciętnego szlachcica polskiego wieku XVII. (…). Pod tym względem ani jeden utwór prozy polskiej XVII w. równać się nimi nie może” („Od średniowiecza do oświecenia”). W tej części wspomnień znalazł się interesujący epizod z życia Jana Chryzostoma dotyczący oswojonej przez niego wydry (nazwanej przez niego Robakiem), którą podarował Janowi III Sobieskiemu. Postać tego monarchy pojawia się zresztą kilkakrotnie w „Pamiętnikach”, np. w kontekście wyboru hetmana Sobieskiego na króla Polski. Pasek wspomniał również o tym, jak będąc w Gdańsku, ujął się „o honor i dobre imię króla”, słuchając niezbyt przychylnych wypowiedzi tutejszych protestantów dotyczących Sobieskiego.
Adam Mickiewicz zachwycił się „Pamiętnikami” Paska, czemu dla wyraz w swych wykładach literatur słowiańskich. Określił je mianem „romansu historycznego”. „Pamiętniki” wywarły wpływ również na innych twórców, np. Juliusza Słowackiego. Przyczyniły się niewątpliwie do rozwoju powieści historycznej, stanowiły inspirację dla takich znanych pisarzy, jak chociażby Józef Ignacy Kraszewski albo Henryk Sienkiewicz.
Wiek XVII sprzyjał rozwojowi „sztuki wspomnieniowej”, która w masowej skali po raz pierwszy pojawiła się w Polsce w epoce Wazów, w czasie wojen z Moskwą za czasów Dymitra Samozwańca. Przykładem takiej twórczości jest chociażby „Historia wojny moskiewskiej” (obejmująca lata 1602-12) Mikołaja Marchockiego albo „Przewagi elearów polskich…” (wyd. 1623 r.) autorstwa franciszkanina, Wojciecha Dembołęckiego. To pamiętnik poświęcony czynom wojennym oddziałów Aleksandra Józefa Lisowskiego w służbie carskiej (Dymitra II Samozwańca). Jednak najliczniejsze i najbardziej typowe w tamtym czasie były pamiętniki szlacheckie „o zacięciu autobiograficznym”. A wśród nich najwybitniejszym dziełem są właśnie „Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska.
Sztuka wspomnieniowa obejmowała „diariusze, zapisy gawędziarskie, pamiętniki liryczne oraz raptularze zawierające wiadomości o pochodzeniu danego rodu, jego pokrewieństwach i powinowactwach, zdarzeniach rodzinnych (…)” („Starożytność – oświecenie”). Proza pamiętnikarska przyczyniła się ostatecznie do powstania nowożytnej prozy wspomnieniowej.
Jan Chryzostom Pasek zmarł 1 VIII 1701 r. w Niedzieliskach – majątku stanowiącym jego własność, a położonym w obrębie obecnego woj. małopolskiego.
