Najstarsze miasto w województwie warmińsko-mazurskim

Elbląg to miasto powiatowe znajdujące się w obrębie województwa warmińsko-mazurskiego. Jest siedzibą władz powiatu elbląskiego i gminy Elbląg, jednak „miasto nie wchodzi w ich skład, stanowiąc odrębną jednostkę samorządu terytorialnego” (Wikipedia).

Poniższy artykuł napisałam w oparciu o publikację Franciszka Mamuszki pt. „Gdańsk i Ziemia Gdańska” oraz wiadomości dostępne na Wikipedii.

Elbląg jest najstarszym miastem w województwie warmińsko-mazurskim, jednym z najstarszych polskich miast oraz najniżej położonym w naszym kraju. Leży u ujścia rzeki Elbląg do Zalewu Wiślanego. Franciszek Mamuszka pisał następująco o położeniu tego miasta: „Rozłożył się na południowo-zachodnim zboczu Wysoczyzny Elbląskiej i częściowo na nizinie deltowej przechodzącej w tym miejscu w depresję. Obydwie części oddziela szerokie koryto rzeki Elbląg, łączącej wody odległego o ok. 4 km od Śródmieścia jeziora Druzno z Zalewem Wiślanym, położonym ok. 7 km na północ od Starego Miasta”.

Według Wikipedii w połowie 2020 r. Elbląg zamieszkiwało nieco powyżej 119 tys. osób. Miasto to nie jest podzielone na dzielnice, czyli jednostki pomocnicze gminy. Jego mieszkańcy używają jednak nazw osiedli wyodrębnionych historycznie, np. Stare Miasto, Śródmieście, Zawodzie, Zatorze, Osiek, Wyspa Spichrzów itp. Z punktu widzenia historycznego Elbląg znajduje się w Prusach Górnych, na obszarze dawnego bałtyckiego terytorium Pogezanii; stanowi również część Powiśla. Należy do tych polskich miast, które zostały najlepiej przebadane przez archeologów. Odnalezione przez nich artefakty wzbogaciły zasoby tamtejszego Muzeum Archeologiczno-Historycznego.

Nazwa miasta pochodzi od przepływającej przez nie rzeki. W relacji podróżnika Wulfstana, pochodzącej z końca IX w., została ona zapisana jako „Ilfing”. W tamtym czasie w okolicy ob. Elbląga znajdował się gród pruski (istniejący od końca VIII w. do X w., ewentualnie do poł. XI w. – później zaginiony bez śladu) o nazwie Truso, z faktorią kupców skandynawskich. Z badań archeologicznych dra Marka Jagodzińskiego wynika, że gród ten znajdował się kilka kilometrów na południe od ob. Elbląga, na wysokości wsi Janów. Jego ogromne znaczenie dla handlu duńskich Skandynawów wynikało z korzystnego położenia geograficznego: pełnił rolę dużego portu handlowego, przy którym istniała osada rzemieślnicza i handlowa na pograniczu ziem pruskich i słowiańskich.

W 1237 r. Krzyżacy wznieśli w miejscu ob. Elbląga nieduży zameczek; w pobliżu powstała osada kupców i rzemieślników z Lubeki, która w 1246 r. otrzymała prawo miejskie lubeckie. Miasto to zajmowało obszar 17 ha, w przybliżeniu o kształcie prostokąta (dzisiejsze Stare Miasto), którego dłuższy bok oparty był o rzekę i sięgał nabrzeża, do którego dochodziły prostopadle ulice.

„Wzdłuż miasta poprowadzono szeroką ulicę, pełniącą wówczas funkcję rynku, a obecnie nazywaną Starym Rynkiem” (F. Mamuszka). Na północnym krańcu miasta zbudowano klasztor dominikanów z kościołem Mariackim (dokument potwierdzający przybycie zakonników oraz uposażenie ich klasztoru pochodzi z 12 I 1238 r.), a na południowym – potężny zespół zamkowy, na który składał się zamek główny i przedzamcze. W obrębie zamku mieścił się także kościół św. Andrzeja. Zamek ten w 1251 r. stał się siedzibą mistrza krajowego, dzięki czemu przez najbliższe 70 lat był „najważniejszym ośrodkiem życia miejskiego, jedynym portem morskim oraz podstawową bazą militarną organizującego się państwa krzyżackiego”. Uważany był zresztą za najpotężniejszy i najpiękniejszy po zamku w Malborku. Poza tym do czasu wzniesienia tego ostatniego pełnił rolę „centrum administracyjnego państwa krzyżackiego i był miejscem spotkań kapituły pruskiej”. Po przeniesieniu z Wenecji do Malborka siedziby Wielkiego Mistrza, w 1312 r. zamek elbląski stał się siedzibą wielkiego szpitalnika zakonu i jednocześnie komtura elbląskiego. Krzyżacy nadali miastu liczne posiadłości na Żuławach i Wzniesieniu Elbląskim.

W XIV w. miasto otoczono murami obronnymi, które zostały połączone z obwarowaniami zamku. Jeszcze w XIII w. Krzyżacy uruchomili tu mennicę – trzecią w państwie zakonnym. Zaś w 1339 r. w pobliżu założyli drugą osadę, zwaną Nowym Miastem, która otrzymała odrębne fortyfikacje oraz własny kościół farny. Dziesięć lat po jej założeniu, Krzyżacy nadali jej prawa miejskie.

W podobnym czasie zaczęły powstawać osiedla podmiejskie poza murami obu tych miast; na lewym brzegu rzeki wybudowano spichrze. Poza tym do momentu zajęcia Gdańska przez Krzyżaków, w Elblągu mieścił się główny port morski państwa zakonnego. Przez długi czas Elbląg posiadał własną flotę oraz stocznię. Jako członek Hanzy utrzymywał szerokie kontakty handlowe z innymi krajami. Dopiero skierowanie głównego ujścia Wisły w kierunku Gdańska utrudniło żeglugę do Elbląga. Korzystniejsze położenie coraz bardziej rozwijającego się i bogacącego się Gdańska sprawiło, że większość statków kierowało się właśnie do gdańskiego portu. W związku z tym Elbląg stopniowo tracił znaczenie na rzecz nadmotławskiego grodu. Ponadto przejścia morskie przez Mierzeję Wiślaną ulegały coraz większemu zamulaniu, co zaczęło utrudniać większym jednostkom wpłynięcie do elbląskiego portu.

Do Elbląga, obok kolonistów niemieckich (głównie przybyszów z Lubeki i Meklemburgii), napływali również Polacy, którzy zaczęli tworzyć tu odrębną społeczność: osiedlali się w konkretnych częściach miasta. Dało to początek takim nazwom, jak ulica Polska i Polska Brama. Polacy uczęszczali na nabożeństwa do kościoła dominikanów, którzy zresztą przybyli do Elbląga z Krakowa. Niemniej władzę w mieście dzierżyli zamożni kupcy pochodzenia niemieckiego.

• przeczytaj: W dawnych piwnicach Gdańska, Elbląga i Królewca.

Po zwycięstwie wojsk polsko-litewskich pod Grunwaldem w lipcu 1410 r. delegacja mieszczan elbląskich złożyła pod Malborkiem hołd królowi Jagielle. W 1440 r. elblążanie przystąpili do Związku Pruskiego (który powstał właśnie w tym mieście), zaś wraz z wybuchem wojny 13-letniej opowiedzieli się po stronie Kazimierza Jagiellończyka. Wkrótce zdobyli, a następnie zburzyli zamek krzyżacki. Fragmenty fortyfikacji zamku oraz kilka budynków należących do niego przetrwały do XVIII w. W 1457 r. miasto otrzymało liczne nadania od Kazimierza Jagiellończyka, np. prawo połowu na wodach zalewu, jak również rozległe posiadłości, które znacznie powiększyły obszar należący do miasta. Monarcha potwierdził stare prawa Elbląga, rozszerzył władzę samorządu polskiego oraz zwiększył kompetencje Sądu Miejskiego. 15 IX 1463 r. miała miejsce słynnej bitwa morska z Zakonem na Zalewie Wiślanym, w której wzięła udział flota elbląska.

Na mocy II pokoju toruńskiego Elbląg powrócił w granice państwa polskiego.

Z uwagi na ciągłe zapiaszczanie portu na rzece Elbląg, elblążanie w II poł. XV w. zmuszeni byli zbudować nowe koryto prowadzące wprost do zalewu (1483 r.) oraz kanał (zwany dziś Jagiellońskim) łączący rzekę Elbląg z Nogatem i Szkarpawą (1495 r.). Wkrótce obroty w handlu Elbląga mocno spadły w związku z tym, że większość transportów drzewa i zboża kierowano do Gdańska.

7 II 1495 r. w Elblągu gościł król Jan Olbracht, zaś w styczniu 1504 r. do miasta przybył słynny astronom Mikołaj Kopernik. W XVI w. w mieście zaczęło dochodzić do rozruchów na tle religijnym (w związku z szerzącą się w Europie reformacją), które doprowadziły do wygnania z miasta dominikanów. Coraz częstsze były również konflikty pomiędzy pospólstwem, plebsem (głównie rzemieślnikami) a patrycjatem kupieckim dzierżącym w mieście władzę.

W marcu 1521 r. w, czasie trwającej wówczas wojny polsko-krzyżackiej toczącej się pomiędzy królem polskim Zygmuntem I Starym a mistrzem zakonnym Albrechtem, Krzyżacy planowali zająć Elbląg. W tym celu 4 III 1521 r. z Królewca wyruszył w kierunku Elbląga oddział liczący 2 tys. rycerzy. Krzyżacy dotarli do murów miejskich wczesnym rankiem 8 III; rozgorzała nierówna walka z uwagi na przewagę najeźdźcy. W ostatnim momencie, według legendy, miasto miał uratować młody czeladnik piekarski, który piekarską łopatą ciął grube sznury, na których wisiała ciężka dębowa krata znajdująca się w Bramie Targowej (broniącej dostępu do miasta od strony północnej). Dzięki temu sznury w pewnym momencie sznury zaczęły pękać, krata spadła na ziemię, ratując tym samym miasto przed najazdem wroga. Wiele wskazuje na to, że ów zmyślny piekarczyk istniał naprawdę. Słynną łopatę zawieszono w bramie; jej szczątki wisiały tam przez ponad 250 lat. Na bramie wyrzeźbiono znak łopaty. Bohatera uczczono piosenką oraz pomnikiem, który możemy zobaczyć przed Bramą Targową. Aż do I rozbioru Polski (w 1772 r.) dzień 8 marca obchodzono uroczyście w Elblągu jako święto miejskie.

W 1535 r. otwarto w Elblągu – w dawnym gmachu klasztoru brygidek – słynne Gimnazjum Elbląskie. Z kolei pierwsza drukarnia powstała w tym mieście w 1554 r. z inicjatywy Wolfganga Dietmara.

Za czasów panowania Zygmunta Augusta (który w 1552 r. gościł w Elblągu) w tutejszej stoczni budowano polskie okręty wojenne. Niestety, szczytna idea utworzenia polskiej floty upadła definitywnie wraz z nagłą śmiercią monarchy w 1572 r. W czasie konfliktu Gdańska ze Stefanem Batorym (który przybył do Elbląga 10 IX 1576 r.), na rozkaz króla transporty rodzimych towarów zaczęto kierować przez Elbląg i Toruń – zamiast do portu gdańskiego. W zamyśle tegoż monarchy Elbląg miał się stać głównym portem Rzeczypospolitej. Pomyślna koniunktura Elbląga skończyła się jednak wraz z zakończeniem tego konfliktu – ukorzeniem się gdańszczan przed królem, dzięki czemu odzyskali dawne przywileje.

W 1586 r. założono w Elblągu Angielską Kompanię Wschodnią (Estland Company), która prowadziła na dużą skalę wymianę towarów z krajami Wschodu. Dla miasta nastał wtedy czas rozkwitu. Wzniesiono tu wiele renesansowych budowli, rozbudowano ratusz, udoskonalono port. Rozwijała się kultura i oświata. Powstały nowe szkoły i biblioteki. W sierpniu 1601 r. w Domu Pod Siedmioma Szczytami angielska trupa teatralna, zaproszona przez rajcę Andrzeja Bartowicza, odegrała po raz pierwszy w Polsce sztukę Szekspira.

Dobrą passę zakończyły wojny ze Szwedami. Miasto zubożało na skutek grabieży, spadku obrotów handlu i produkcji stoczniowej, pobierania cła przez najeźdźców, a także epidemii. Pogłębiły się konflikty na tle społecznym. W czasie tzw. wojny ze Szwecją o ujście Wisły (1626-35) w Elblągu stacjonował szwedzki garnizon, który opuścił miasto dopiero po podpisaniu pokoju w Sztumskiej Wsi w 1635 r. Ok. 1630 r. Szwedzi wznieśli wokół miasta potężne ziemno-wodne fortyfikacje typu holenderskiego, w obręb których została włączona także Wyspa Spichrzów.

11 II 1636 r. w Elblągu gościł król Władysław IV Waza, zaś w 1651 r. – Jan Kazimierz.

22 XII 1655 r. miasto zostało ponownie zajęte przez Szwedów. Okupacja szwedzka trwała do 1660 r. (do momentu podpisania pokoju w Oliwie, 3 V 1660 r.). Pogłębiła kryzys ekonomiczny miasta. Towarzyszące temu epidemie spowodowały znaczny spadek ludności.

U schyłku XVII w. przez krótki czas – na mocy tajnego porozumienia Augusta II Sasa z elektorem brandenburskim, Fryderykiem I – Elbląg został zajęty przez elektora. Wzburzenie polskiej opinii publicznej oraz próby mediacji ze strony Szwecji, Danii oraz cesarza doprowadziły do odzyskania przez Polskę Elbląga. Na mocy układu z 17 XII 1699 r. elektor zrzekł się praw do Elbląga, otrzymując w zamian wysokie odszkodowanie. Jednak już w 1703 r. zajął posiadłości ziemskie Elbląga, pozbawiając miasto 50 % jego dochodów. W 1704 r. w Elblągu gościł August II Sas, a rok później Stanisław Leszczyński, który objął wtedy władzę w Polsce, dokonując detronizacji Sasa.

Okres III wojny północnej (1700–1721) przyniósł miastu kolejne straty. Było ono bowiem okupowane kolejno przez wojska szwedzkie, rosyjskie i saskie. Wraz z pierwszym rozbiorem Polski, Elbląg znalazł się w granicach Prus. 13 IX 1772 r. Prusacy wkroczyli do miasta i wprowadzili w nim własne porządki, odebrali mieszkańcom dotychczasowe przywileje. Dzień później miasto opuścił polski garnizon. Prusacy znieśli samorząd miejski; władze miasta zostały podporządkowane urzędnikom pruskim. Nowi włodarze nałożyli cło na polskie towary, co negatywnie wpłynęło na gospodarkę Gdańska i Torunia – miasta pozostające nadal w granicach Polski.

W dniach 6–7 VI 1773 r. w Elblągu przebywał król pruski Fryderyk II Wielki. 26 IV 1777 r. od uderzenia pioruna spłonął elbląski ratusz oraz wieża kościoła św. Mikołaja. Ratusz został wkrótce wzniesiony w nowej lokalizacji, przy Nowym Rynku. 31 VI 1787 r. ukazała się po raz pierwszy elbląska gazeta, której tytuł brzmiał: „Elbingsche Anzeigen von handlungs – ökonomischen, historischen und literarischen Sachen”.

Po pierwszym rozbiorze Polski Elbląg „został zepchnięty do roli prowincjonalnego miasta pruskiego” (F. Mamuszka). Rozwój gospodarczy, jaki nastąpił w tamtym czasie, został zahamowany wraz z zajęciem miasta przez Francuzów w 1807 r.

W dniach 8–9 V 1807 r. w Elblągu zatrzymał się Napoleon. Po upadku rządów Napoleona, Elbląg wrócił pod panowanie Prus. Od 1815 r. do 1920 r. należał do rejencji gdańskiej w prowincji Prusy Zachodnie. Przejściowo w latach 1829–1878 miasto należało do prowincji Prusy. Dnia 1 VII 1818 r. utworzono powiat ziemski Elbląg (niem. Elbing). W tym samym roku w Elblągu gościł król Fryderyk Wilhelm III oraz jego syn, następca tronu, Fryderyk Wilhelm IV. W 1863 r. z powiatu ziemskiego elbląskiego wydzielono powiat miejski Elbląg.

Zastój gospodarczy w Elblągu utrzymywał się do połowy XIX w. Budowa linii kolejowych na Pomorzu przyczyniła się do rozwoju gospodarczego regionu, w tym Elbląga. Około poł. XIX w. miasto to zyskało połączenia z Bydgoszczą, w 1881 r. z Olsztynem, zaś w 1899 r. z Ostródą i Braniewem. Ponadto duże znaczenie dla rozwoju miasta miało wybudowanie w latach 1845-61 Kanału Elbląskiego ze słynnymi pochylniami. Służył on początkowo do transportu towarów, a później w również był użytkowany w celach turystycznych.

Miasto zaczęło pomału przeradzać się w ośrodek przemysłowy, administracyjny i wojskowy. 17 II 1828 r. utworzono tu Towarzystwo Przemysłowe (Elbinger Gewerbe-Vereins), które otworzyło i prowadziło Szkołę Przemysłową. Jej absolwent, Fryderyk Schichau, założył w Elblągu w 1837 r. niewielką fabrykę metalurgiczną, która z czasem rozwinęła się w duże, prężnie działające przedsiębiorstwo. Wytwarzane w nim były statki parowe, lokomotywy i inne maszyny. Pierwszy statek został wyprodukowany w 1849 r. Tamtejsza stocznia stała się pierwszym niemieckim producentem torpedowców. Dzięki temu Elbląg – obok Szczecina – stał się silnym pruskim ośrodkiem przemysłu metalowego. W 1861 r. Schichau zatrudniał 305 robotników, w 1901 r.  prawie 3,5 tys., a w 1912 r. ok. 8, 5 tys. W tymże roku został wyprodukowany dwutysięczny parowóz, a pięć lat później – tysięczny statek. W 1890 r. przedsiębiorca ten otworzył drugi zakład w Gdańsku, który zapisał się w dziejach nadmotławskiego grodu, jako Stocznia Schichaua.

W XIX w. w Elblągu otwarto ponadto fabrykę tytoniu, browary, olejarnie, cegielnie, mydlarnie itp. Rozwijał się tu także przemysł tkacki, farbiarski i szklarski. Do znanych zakładów należały: odlewnia żelaza Tiessena, zakłady metalowe Neufelda, Fabryka Cygar Losera & Wolffa, fabryka samochodów Komnika. Niestety, zbyt niskie zarobki robotników, zbyt długi dzień pracy, zatrudnianie w zakładach przemysłowych także osób nieletnich oraz zwalczanie związków zawodowych przez kapitalistów złożyły się na wzrost nastrojów rewolucyjnych w środowisku robotniczym. Coraz częściej dochodziło do strajków. W 1848 r. władze miasta do tłumienia robotniczych wystąpień skierowały wojsko.

Niemniej, dzięki powstaniu w Elblągu nowych zakładów przemysłowych wzrastała w mieście liczba ludności. To zaś mobilizowało władze miasta do budowy nowych osiedli. Przystąpiono również do modernizacji i rozbudowy infrastruktury, zbudowano linie tramwajowe (pierwsze tramwaje zaczęły kursować w listopadzie 1895 r.). W 1840 r. powołano spółkę do obsługi linii morskiej łączącej Elbląg z Królewcem. 28 XI 1859 r. uruchomiono w Elblągu pierwszą gazownię. W 1846 r. zakończono budowę Teatru Miejskiego przy ob. ul. Rycerskiej, zaś w 1865 r. powołano Muzeum Miejskie.

Pod koniec marca 1888 r. miasto ucierpiało z powodu największej powodzi w jego dziejach. Wiele tysięcy osób straciło pracę z powodu zalania fabryk wodą. W 1902 r. otwarto w Elblągu pierwszy szpital, zaś w 1912 r. – budynek Sądu Okręgowego oraz nową siedzibę szkoły Henryka von Pluena (ob. w gmachu tym mieści się Urząd Miejski).

Wybuch I wojny światowej przyczynił się do kryzysu gospodarczego miasta. W mieście zapanował chaos. Przez miasto przewijały się tysiące uciekinierów, wiele zakładów produkcyjnych zostało zamkniętych. To zaś przyczyniło się do wzrostu bezrobocia, a tym samym zubożenia ludności. W ostatnich latach wojny wielu mieszkańców doświadczyło głodu; wielu z nich utraciło dach nad głową. Sytuację tę pogłębił wielki ogólnoświatowy kryzys ekonomiczny, który miał miejsce w 1918 r.

Po zakończeniu I wojny na mocy traktatu wersalskiego Elbląg (wraz ze wschodnią częścią Prus Zachodnich) wszedł w skład niemieckiej prowincji Prusy Wschodnie. Początkowo miasto nadal zmagało się ze skutkami wojny. Panowało w nim bezrobocie, drożyzna, bieda itp. Z tego powodu często dochodziło do strajków. W Elblągu działała komórka rewolucyjnego Związku Spartakusa (utworzonego na początku I wojny światowej przez Różę Luksemburg i Karla Liebknechta, zwolenników socjalizmu rewolucyjnego). Po utworzeniu w grudniu 1918 r. na bazie tej organizacji Komunistycznej Partii Niemiec – jej członkowie utrzymali w Elblągu swoje wpływy aż do momentu dojścia do władzy Hitlera.

• przeczytaj: Dwór Artusa w Elblągu

Sytuacja ekonomiczna w Elblągu uległa znacznej poprawie w latach 30. Miasto rozbudowało się, powstały nowe osiedla. Powołano tu szkołę lotnictwa wojskowego, wybudowano liczne budynki koszarowe dla wojsk artyleryjskich, kawalerii, piechoty oraz wojsk inżynieryjnych. Oddano do użytku nowoczesny szpital wojskowy. Elbląg stał się jednym z większych miast garnizonowych III Rzeszy. Ponadto zmodernizowano tu sieć wodociągową i kanalizacyjną, przebudowano linie tramwajowe, unowocześniono port, pogłębiono tor wodny na Zalew Wiślany. Pod koniec 1933 r. rozpoczęto budowę autostrady do Królewca. W mieście powołano szkoły wyższe, w tym szkołę pedagogiczną i rolniczą. W 1934 r. w Elblągu przebywał Melchior Wańkowicz, który poszukiwał tu materiałów do swej powieści pt. „Na tropach Smętka”.

W 1935 r. do Elbląga przybył Adolf Hitler w związku z uroczystością nadania mu Honorowego Obywatelstwa Miasta. W 1937 r., kiedy miasto obchodziło jubileusz 700-lecia, uruchomiono w nim pierwszą linię autobusową. W 1939 r. Elbląg liczył ponad 80 tys. mieszkańców.

W czasie II wojny światowej w Elblągu przebywali przesiedleńcy np. z Mazur. Od marca 1940 r. istniał tu najpierw jeden, potem dwa podobozy obozu koncentracyjnego Stutthof. Przetrzymywani byli tu także jeńcy wojenni. Kiedy Armia Czerwona wkroczyła do Prus, do Elbląga zaczęli napływać niemieccy żołnierze. Pierwsze oddziały Armii Czerwonej zbliżyły się do Elbląga 23 I 1945 r. i wkrótce otoczyły miasto z trzech stron. W czasie zaciekłych walk zginęło ok. 5 tys. żołnierzy niemieckich; część niemieckiej załogi dostała się do rosyjskiej niewoli. Miasto zostało wtedy niemal zrównane z ziemią, zwłaszcza Stare Miasto oraz całe Śródmieście. 90 % stylowych kamienic mieszczańskich pochodzących z okresu XIV– XVIII zostało unicestwionych. Zachowane fasady niektórych z nich (np. Domu pod Wielbłądem) uległy zniszczeniu w pierwszych latach powojennych. Jednocześnie żołnierze radzieccy zdemontowali i wywieźli do ZSRR wyposażenie tamtejszych zakładów przemysłowych i warsztatów. Podobnie stało się z dziełami sztuki, instrumentami muzycznymi oraz wyposażeniem mieszkań.

19 V 1945 r. władzę w mieście przejęli Polacy: Elbląg wrócił w granice RP. Rozpoczęło się odgruzowywanie, a następnie stopniowa odbudowa miasta. Cegłę pozyskaną z rozbiórki zrujnowanych budynków transportowano najpierw do Warszawy, potem do Gdańska. Ruiny Nowego Miasta rozebrano na początku lat 50., a na jego terenie wybudowano pierwsze powojenne osiedle mieszkaniowe. Rozbiórka, a następnie uprzątanie Starego Miasta zostały ukończone dopiero w latach 60. Do odbudowy tej części miasta przystąpiono dopiero w 1972 r., a rozpoczęto ją od ul. Wigilijnej. Centrum miasta odbudowano dopiero w latach 80. W czasie prac budowlanych odsłonięto fundamenty dawnej zabudowy, jednak obiektom na nich wznoszonych nie przywrócono dawnego, historycznego charakteru.

• przeczytaj: Dawne targi rybne – Gdańsk, Elbląg, Królewiec

Po wojnie zaczęto stopniowo uruchamiać różne zakłady pracy. Już w 1945 r. otwarto Zakłady Młynarskie, rok później elektrownię oraz Elbląskie Zakłady Piwowarsko-Słodownicze, a także Elbląskie Zakłady Naprawy Samochodów. W 1948 r. otwarto Zakłady Mechaniczne im. gen. Karola Świerczewskiego, czyli późniejszy „Zamech”. W latach 1951-53 wybudowano w Elblągu Zakłady im. Wielkiego Proletariatu, w których produkowano meble przemysłowe, w 1952 r. otwarto Spółdzielnię Pracy im. Feliksa Dzierżyńskiego (która zajmowała się wytwarzaniem kotłów centralnego ogrzewania), a w 1963 r. – Zakłady Tworzyw Sztucznych „Styren”.

Mieszkańcy Elbląga, podobnie, jak innych polskich miast doświadczyli skutków terroru stalinowskiego. W 1949 r. rozegrały się tu wydarzenia określane mianem „Sprawy elbląskiej”. W nocy z  16/17 lipca 1949 r. miał miejsce pożar hali produkcyjnej nr 20 zakładów „Zamech”. W związku z tym Urząd Bezpieczeństwa aresztował ponad 200 osób pod zarzutem sabotażu. Członkowie rodzin aresztowanych stracili pracę oraz mieszkania. Wielu zatrzymanych nie miało  żadnych związków z „Zamechem”. Byli to reemigranci z Francji posądzeni o tworzenie siatki szpiegowskiej. Ich aresztowanie miało podłoże wyłącznie polityczne. Troje z nich skazano na karę śmierci, sześciu na długoletnie więzienie. Jednego znaleziono martwego w celi, inny zmarł tuż po wyjściu na wolność. Wydarzenia te wiąże się z trwającą wówczas nagonką na Polaków przebywających w czasie II wojny światowej we Francji oraz na obywateli i dyplomatów francuskich przebywających wówczas w Polsce. Dziś „Sprawę elbląską” upamiętnia jeden z elbląskich skwerów wraz z umieszczonym na nim pomnikiem.

1 VI 1975 r. Elbląg został stolicą województwa, utworzonego ze wschodnich powiatów dawnego województwa gdańskiego oraz z północno-wschodniej części dawnego województwa olsztyńskiego. 1 I 1999 r. na mocy reformy administracyjnej Elbląg przestał pełnić funkcję miasta wojewódzkiego. Jako miasto powiatowe wszedł w skład województwa warmińsko-mazurskiego.

Do zachowanych w Elblągu zabytków sakralnych należą m. in:

• kościół św. Mikołaja (od 1992 r. katedra),
• neoromańska kaplica pw. NSJ (jedna z kilku świątyń elbląskich, które przetrwały II światową bez zniszczeń; wybudowana w  latach 1910-11),
• kościół podominikański NMP (wybudowany w średniowieczu przez dominikanów, przylegający niegdyś do murów miejskich, częściowo zburzony w 1945 r., zrekonstruowany w latach 60.; jego ołtarz główny został przeniesiony do kościoła katedralnego; dziś mieści się w nim Galeria EL),
• kościół św. Wojciecha (wybudowany w XIX w. na terenie ówczesnego północnego przedmieścia robotniczego Pangritz – Kolonie włączonego w obręb miasta w 1913 r. dla tamtejszej ludności katolickiej),
• kościół Bożego Ciała (wzniesiony w XV w. w miejscu spalonego szpitala św. Jerzego, ob. Diecezjalny Ośrodek Duszpasterstwa oraz Centrum Kultury Chrześcijańskiej), kościół św. Antoniego (gotycki, z ok. poł. XV w.),
• kościół św. Ducha (niegdyś stanowił część zespołu szpitalnego powstałego w XIII w., który w latach 1291–1454 r. pełnił funkcję głównego szpitala całego państwa krzyżackiego; ob. w odbudowanym obiekcie mieści się Biblioteka Publiczna im. C. K. Norwida),
• kościół św. Jerzego (pierwotnie szpitalny, przylegający do szpitala św. Jerzego, przeznaczonego dla trędowatych, należał do Nowego Miasta),
• kościół św. Pawła Apostoła (wybudowany w latach 1892-95 na  przedmieściu Elbląga – Pangritz – Kolonie, dawniej świątynia ewangelicko-augsburska, dziś katolicka),
• szachulcowy kościół bł. Doroty przeniesiony z Kaczynosu (wsi w gm. Stare Pole na Żuławach Elbląskich),
• cerkiew prawosławna św. Marii Magdaleny (mieści się w kaplicy  na terenie dawnego cmentarza ewangelickiego, w obrębie Warszawskiego Przedmieścia),
• kościół Dobrego Pasterza (wybudowany pod koniec XIX w. na Wyspie Spichrzów dla gminy menonickiej, ob. użytkowany przez Kościół Polskokatolicki).

Niektórych dawnych kościołów (zniszczonych w 1945 r.) nie odbudowano, np. kościoła Trzech Króli, św. Anny; podobnie jak zabytkowych budynków świeckich: Ratusza Miasta Elbląga, starego gmachu sądu, willi Schichaua. Powyższe zdjęcia ukazują teren dawnego cmentarza ewangelickiego (fragment), który związany był z nieodbudowanym kościołem św. Anny (znajdował się na wzgórzu w miejscu ustawionego po wojnie krzyża) oraz obelisk poświęcony Romualdowi Trauguttowi wykonany z głazu, który niegdyś znajdował się przed wejściem do tego kościoła. Przy tej świątyni  chowano zamożnych  mieszkańców Elbląga. Tu spoczął chociażby Ferdynand Schichau.

Wśród odbudowanych zabytkowych obiektów niesakralnych na pierwszy plan wysuwa się wspominana już przeze mnie Brama Targowa z 1309 r. – jeden z najbardziej charakterystycznych, a nawet symbolicznych budynków Elbląga. Niegdyś stanowiła fragment fortyfikacji miejskich. Od maja do września mieści się w niej punkt Informacji Turystycznej.

Inną osobliwością Elbląga jest Ścieżka Kościelna – (po II wojnie światowej ocalał tylko jej fragment), która stanowi jeden z nielicznych przykładów oryginalnej architektury średniowiecznej na Starym Mieście w Elblągu. Ścieżka Kościelna łączyła niegdyś trzy kościoły znajdujące się na Starym Mieście. Stanowiła najkrótszą drogę pomiędzy nimi: prowadziła od kościoła św. Ducha, następnie przebiegała przy kościele św. Mikołaja, a kończyła się przed bramą kościoła podominikańskiego. Ocalały fragment łączy ze sobą ulicę św. Ducha z Mostową. Został on uroczyście otwarty w czasie Dni Elbląga w 2006 r. Jest dostępny do zwiedzania codziennie w godz. 9–17.00.

• przeczytaj: W Elblągu nad rzeką Elbląg

W Elblągu można także zobaczyć relikty zamku i podzamcza zajmującego niegdyś w południowo-zachodnią część miasta. Do czasów obecnych zachowały się pozostałości dawnego północnego podzamcza (wraz z piwnicami), browar (z XIV w.), fragment murów i baszty. Na piwnicach zachodniego podzamcza znajduje się budynek wzniesiony w 1521 r. Niegdyś pełnił rolę klasztoru brygidek, potem Gimnazjum Elbląskiego, a ob. należy do Muzeum Archeologiczno-Historycznego (otwartego w 1954 r.). Przed nim znajduje się kolumna będąca reliktem zamku wysokiego.

Przy ul. Garbary 12 wznosi się manierystyczna kamienica wybudowana przez kupca Josta von Kampen (po uzyskaniu przez niego obywatelstwa Elbląga oraz zezwolenia na handel jedwabiem w 1585 r.). Właściciel przeznaczył ją dla gminy menonickiej Elbląg – Ellerwald, która korzystała z sali modlitewnej (znajdującej się w niej na piętrze) do czasu wybudowania kościoła menonickiego na wyspie spichrzów przy ob. ul. Warszawskiej 9 (ob. kościół Dobrego Pasterza).

Kamienica Josta von Kampen przetrwała II wojnę światową bez większych uszkodzeń. Innym zachowanym zabytkowym obiektem jest neogotycki pałac Augusta Abbega, elbląskiego patrycjusza, wybudowany z jego inicjatywy w latach 1810-11, który znajduje się na terenie parku Bażantarnia.

Maria Sadurska