„W nocy nalot, w dzień łapanka” – straty kultury polskiej

„W nocy nalot, w dzień łapanka”  – ten fragment znanej,  ulicznej  piosenki  warszawskiej posłużył mi za tytuł, bo mówi  o dwóch istotnych rzeczach: niszczeniu miasta  i  niszczeniu ludzi.  Artykuł (a może raczej relacja) traktuje o stratach kultury  polskiej  w czasie II wojny światowej. 

Rzecz porażająca.   Straty były olbrzymie,  to wiemy, jednak spojrzenie  na konkretne liczby  może wycisnąć łzy z oczu. Oparłam się na prelekcji p. Bartosza Januszewskiego z Biura Edukacji  Narodowej IPN w  Gdańsku, która odbyła się kilka dni  temu   w bibliotece  przy Jagiellońskiej (warto tam  chodzić, jest  wiele ciekawych  spotkań).

Na  marginesie: łapanki były organizowane  przez  Niemców, ale  naloty  dotyczyły  nalotów sowieckich na Warszawę  w latach  1941-44.  W wyniku bombardowań szacuje się, że zginęło ok. tysiąca warszawiaków i wiele cywilnych budynków uległo zniszczeniu. Tak się składa, że najsilniejsze z  nich miały miejsce po wyjściu armii gen. Andersa ze Związku Radzieckiego  i po odkryciu zbrodni katyńskiej.

Prelekcja p. Januszewskiego nie dotyczyła jednak  strat materialnych zadanych  przez sowietów  – te bowiem ciągle są liczone – ale niemieckich. Dokumenty, na których oparł się historyk, to:

• Sprawozdanie w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski w latach 1939-1945, Biuro Odszkodowań Wojennych 1947 r.
• Raport o stratach wojennych Warszawy, 2004 r.

W  roku 1947  – ze względów oczywistych –  nie liczono strat, które poczynił nam Związek Radziecki, choć w wykładzie pojawiło się kilka odwołań do tego agresora. W  samych stratach osobowych policzono wówczas jedynie rdzennych Polaków oraz Polaków pochodzenia żydowskiego. Innych obywateli II RP – Ukraińców, Białorusinów i Litwinów nie uwzględniono w zestawieniu. Straty objęły terytorium państwa polskiego w granicach z 31 VIII 1939 r. i nie uwzględniały tzw. Ziem Odzyskanych. Należy przy tym zaznaczyć, że 48% terytorium II RP zostało w 1945 r. anektowane przez ZSRS. Sprawozdanie zamknięto na dzień 9 maja 1945 r. Obliczenia trwały od  21 września 1944 r. do 1 stycznia 1947 r. Sam wykład koncentrował się na stratach  kultury.

2/5 dóbr kultury  zostało zniszczonych bezpowrotnie  –  nie  zaginionych, zniszczonych bezpowrotnie.  

Zburzone gmachy i pomniki, książki  wysłane na przemiał, tłuczone okazy polskiego szkła, witraże i płyty gramofonowe,  spalone całe biblioteki i archiwa.

Odbierzcie  narodowi kulturę, a przestanie  istnieć  jako naród. – Joseph Goebbels

Naród żyje tak długo,  jak długo żyją jego dzieła kultury. – Jan Zachwatowicz

Straty osobowe inteligencji  (przykłady)

• 30% profesorów i pracowników naukowych
• 26% palestry
• 33% nauczycieli
• 39% lekarzy i pracowników medycznych

• 370 artystów plastyków
• 60 muzyków
• 56 poetów i pisarzy
• 700 profesorów i pracowników szkół wyższych
• 5596 nauczycieli
• 122  dziennikarzy i publicystów
• 54 bibliotekarzy
• 91 archiwistów
• 4500 adwokatów
• 1100 sędziów, prokuratorów i aplikantów sądowych
• 369  aktorów, reżyserów i ludzi filmu (z 2500 ogólnego stanu)

Wśród muzyków: Artur Gold zamordowany w Treblince  (kompozytor, dyrygent, współtwórca orkiestry tanecznej), Szymon Kataszek, rozstrzelany na Pawiaku  (pionier jazzu), Zygmunt Białostocki  zamordowany w getcie  warszawskim (pianista,  dyrygent  Teatru Miejskiego w  Łodzi).

Wśród  sportowców:  Janusz  Kusociński  zabity w Palmirach (lekkoatleta, złoty medalista olimpijski), Tomasz Stankiewicz zabity w Palmirach  (kolarz, wicemistrz olimpijski), Feliks Żuber zabity  w Palmirach (lekkoatleta, olimpijczyk), Helena  Marusarzówna rozstrzelana w Podgórskiej Woli  (mistrzyni sportów narciarskich).

Wśród aktorów: Franciszek  Brodniewicz  zmarł po wybuchu bomby w czasie Powstania Warszawskiego („Trędowata”, „Doktór Murek”), Józef Orwid zginął w czasie Powstania Warszawskiego (role charakterystyczne), Michał Znicz  zginął w  niewyjaśnionych okolicznościach (role w teatrach rewiowych i dramatycznych), Kazimierz Junosza-Stępowski był przypadkową ofiarą egzekucji (aktor o statusie gwiazdy), Emanuel Schlechter został zamordowany w getcie lwowskim (scenarzysta, autor „Sex  appeal”, „Każdemu wolno kochać”, „Czy tutaj mieszka panna Agnieszka”), Eugeniusz Bodo zmarł w łagrze (aktor rewiowy, filmowy i teatralny), Stefan Jaracz zmarł na gruźlicę po pobycie w KL Auschwitz (dyrektor Teatru Ateneum).

Wśród poetów i pisarzy: Józef Czechowicz zginął podczas bombardowania Lublina (redaktor i pracownik Polskiego Radia), Tadeusz Dołęga-Mostowicz zginął w starciu z sowietami („Kariera Nikodema Dyzmy”), Witkacy popełnił samobójstwo po ataku ZSRR na Polskę, Andrzej Włast został zastrzelony w getcie warszawskim („Całuję twoją dłoń,  madame”, „Tango milonga”), Bruno Schulz  został zastrzelony w getcie w Drohobyczu, Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy i Zdzisław Stroiński zginęli w czasie Powstania Warszawskiego, Andrzej Trzebiński został rozstrzelany w Warszawie (redaktor pisma „Sztuka i Naród”).

Kościół katolicki stracił 2647 duchownych, w tym 6 biskupów (ok. 1000 w samym KL  Dachau) i  575 zakonnic; w diecezji chełmińskiej 48% (najwięcej).

Wśród duchownych: Maksymilian Kolbe zagłodzony w KL Auschwitz, Juliusz Bursche  torturowany w Berlinie (biskup Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego), Alicja Jadwiga Kotowska rozstrzelana w Piaśnicy (przełożona Zgromadzenia Sióstr Zmartwychwstanek w Wejherowie),  Bronisław Komorowski, Marian Górecki i Franciszek Rogaczewski rozstrzelani w KL Stutthof.

Emigracja powojenna:

• 165 profesorów i wykładowców akademickich
• 131 dziennikarzy
• 54 pisarzy i poetów
• 400 plastyków, muzyków, aktorów (Czesław Miłosz, Witold Gombrowicz, Henryk Wars, Michał Waszyński, Adam Brodzisz)

• przeczytaj: małżonkowie Kalkstein-Stolińscy

Straty materialne niemieckie

Większość strat w dobrach  kultury  spowodowali Niemcy, co nie oznacza,  że sowieci postępowali łagodniej. Mieli mniej czasu, a zniszczenia Gdańska wskazują, że byli równie bezwzględni. Śródmieście Gdańska zostało zrujnowane przez sowietów w niemal takim samym stopniu jak Warszawa przez Niemców. Tylko połowa zniszczeń Gdańska była efektem bombardowań lotnictwa alianckiego i oblężenia miasta w marcu 1945 r. Po zajęciu miasta czerwonoarmiści dokonywali metodycznych podpaleń i dewastacji.

Nauka  i oświata straciły całkowicie:

• 17 szkół wyższych
• 13 instytutów naukowych
• 9 towarzystw naukowych
• 271 szkół średnich
• 4880 szkół powszechnych
• 3 wojskowe instytuty naukowe
• 14 archiwów (w tym 3 wojskowe)

Szkoły wyższe utraciły:

• 42% budynków
• 70% wyposażenia naukowego
• 75% księgozbiorów
• 85% majątku

Towarzystwa naukowe straciły:

• 80% budynków
• 100% wyposażenia naukowego
• 95% księgozbiorów
• 100% majątku

Kultura i sztuka

• 35  teatrów   (30%)
• 665 kin   (75%)
• 323   domów  ludowych
• 138   muzeów  (70%), z czego  całkowicie 25
• 2500 wydawnictw (100%)
• 57 muzeów znalazło się poza nowymi granicami Polski
• tylko 22 muzea nadawały się do użytkowania

Grabieże i zniszczenia zabytków:

• 2800  obrazów różnych szkół europejskich
• 11 000 obrazów artystów artystów polskich
• 1400 wartościowych rzeźb
• 300 000 grafik
• 25 000 zabytkowych map
• 50 000 rękopisów muzealnych
• 5 000 dzwonów kościelnych

Straty Muzeum Narodowego w Warszawie

• 99%  numizmatów
• 100% zegarów
• 80% wyrobów złotniczych i jubilerskich
• 63% tkanin
• 60% mebli
• 70% opraw ksiąg i superekslibrisów królewskich

Architektura zabytkowa:

• 23 budowle romańskie
• 1937 budowli gotyckich
• 811 budowli renesansowych
• 3800 budowli barokowych i rokokowych

Biblioteki:

Ogólne straty zbiorów bibliotecznych wyniosły 66% (ok. 22 mln książek), w tym:

• 30 000 bibliotek szkolnych i oświatowych utraciło 90% zasobów
• 1 000 bibliotek naukowych utraciło 50-55% zasobów
• biblioteki fachowe i prywatne utraciły 70% zbiorów

Ze zbiorów Biblioteki Ordynacji Zamojskiej ocalało 1,5 % zasobów, tj. 1800 woluminów,  w tym kronika Galla Anonima, jeden wiersz Jana Kochanowskiego i listy Erazma z Rotterdamu. Zaginiony Kodeks Supraski z XI w. (rękopis na pergaminie spisany w języku staro-cerkiewno-słowiańskim, wpisany na listę Pamięci Świata UNESCO) odnalazł się w 1962 r. w Nowym Jorku i 6 lat później wrócił do Polski.

Archiwa i kolekcje prywatne

Zaginęło bądź zostało zniszczonych 5  mln jednostek  archiwalnych. Zostało zniszczonych 704 000 atlasów i map. Pontyfikał Płocki, średniowieczna księga liturgiczna z połowy XII wieku, wróciła do Płocka dopiero w 2015 r.

Straciliśmy kilkaset cennych pomników, w samej Warszawie 22 (z istniejących 31).  Pomnik Chopina z Łazienek został przetopiony. Kiliński ocalał zdeponowany w magazynie Muzeum Narodowego, choć też miał być zniszczony.

Zniszczeniu podlegały również instrumenty muzyczne (kilkanaście tysięcy). Z samej Warszawy wywieziono 5000 fortepianów.

Niemcy stosowali grabież zorganizowaną. W tym celu powołali do życia trzy organizacje,  w których działali niemieccy historycy i muzealnicy. Grabież koordynował Otto Gustaw von Wächter, doktor prawa, który w 1945 r. zbiegł do Rzymu i tam, ukrywając się, uniknął odpowiedzialności.

• Ahnenerbe (Stowarzyszenie Badawczo-Dydaktyczne Dziedzictwo Przodków)
• Haupttreuhandstelle Ost HTO (Główny Urząd Powierniczy Wschód)
• SS-Kommando Paulsen

Pod  koniec 1942 r. Hans Frank raportował o „zabezpieczeniu”  90% polskich zbiorów sztuki.

Przykłady:

• ołtarz Wita Stwosza wywieziono do Norymbergi,  gdzie przeleżał w magazynie
• jesienią 1939 r. wywieziono do Rzeszy najcenniejsze obrazy Muzeum Narodowego, Muzeum Wojska Polskiego oraz Zachęty
• udekorowano wybranymi eksponatami siedziby niemieckich  dygnitarzy  („Dama z  gronostajem” zdobiła willę Hansa Franka)
• przedmioty z Muzeum Narodowego znalazły się w Zamku Drezdeńskim
• Adolf Hitler otrzymał 30 rysunków Albrechta Dürera z kolekcji Lubomirskich i Czartoryskich (ze  zrabowanych 70  wrócił do nas JEDEN, pozostałe zostały sprzedane na aukcji po wojnie  bądź złożone są w archiwach  National Archives and Record Administration w Maryland)
• wywieziono już w 1939 r. zbiory tzw. Gabinetu Rycin  oraz 4000  rękopisów z Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego
• wywieziono również zbiory biblioteki judaistycznej i sejmowej

„Pomarańczarka”  Gierymskiego  odnalazła się dopiero w 2010 r. na aukcji pod Hamburgiem, wróciła rok później. Odnalazł się również „Krajobraz z miłosiernym samarytaninem” Rembrandta. Wiadomo, że XVI-wieczny  ołtarz z Szamotuł zrabowany przez Niemców i przejęty przez sowietów, znalazł się w Aszchabadzie, ale do tej pory nie wrócił na swoje miejsce. Zaginęło  najwybitniejsze  dzieło polskiej  sztuki  złotniczej przełomu gotyku  i renesansu: Madonna Wieluńska. Mogła zostać wywieziona zarówno przez Niemców, jak i sowietów. Nie wiadomo,  w jakich okolicznościach zaginęło ani gdzie się znajduje najcenniejsze dzieło w polskich zbiorach: „Portret młodzieńca” Rafaela Santi.

Bilans niemieckich zniszczeń i grabieży

• Polska straciła 516 000 obiektów narodowego dziedzictwa kulturalnego,  ich wartość rynkowa to 30 mld dol. USA.
• W nauce i szkolnictwie straty całkowite wyniosły 60% przedwojennego stanu posiadania.
• Straty całkowite w kulturze – 43% przedwojennego stanu posiadania.

Zniszczenia i grabieże sowieckie

Jak wspomniałam na początku, nie zostały ujęte w Sprawozdaniu Biura Odszkodowań Wojennych z 1947 r. Na dzień dzisiejszy wiadomo:

• okupacja, a następnie trwały podbój Kresów Wschodnich  (178 tyś. km2)
• likwidacja wielu muzeów i galerii
• rabunek kolekcji kościelnych, klasztornych i ziemiańskich
• zniszczenie wielu tysięcy obiektów sakralnych
• wywiezione zbiory archiwalne  z Tarnopola, Sokala i Stanisławowa
• wywiezionych  z Wilna 18 wagonów dokumentacji, w tym unikatowe zasoby Instytutu Badań Europy Wschodniej
• wywiezione 154 obrazy z galerii Radziwiłłów  w Nieświeżu
• w lwowskiej filii Akademii Nauk ZSRS zgromadzono 96 000 tomów z różnych bibliotek i prywatnych pałaców Podola i Wołynia
• dobra kultury zabużańskiej trafiły do archiwów i muzeów Związku Radzieckiego

Polska straciła 84 000 obiektów narodowego dziedzictwa kulturalnego.

Spośród 21 000 zamków, pałaców i dworów II RP do dziś istnieje w Polsce 4769, z czego 3000 w ruinie bądź gruntownie przebudowanych. Jedynie 140 dworów i 80 pałaców (wyłączając pałace miejskie) zachowało walory architektoniczno-historyczne, tj. 1% stanu z 1939 r.

Zniszczenia i straty wojenne Warszawy.

• wrzesień 1939 – 10% zabudowy
• likwidacja getta 1943 – 12% zabudowy
• bombardowania sowieckie 1941-44 – 3%
• Powstanie Warszawskie – 25%
• październik 1944 – styczeń 1945 – 30%
• 674 całkowicie zniszczonych obiektów sakralnych i świeckich o dużej wartości historycznej
• 700 000 ofiar śmiertelnych z 1 289 000, co stanowi  łączne straty wojenne w ludziach USA i Wielkiej Brytanii
• straty majątkowe wyniosły 54 mld USD (wg wartości z 2004 r.)

Gdy do tych strat dodamy straty w innych działach gospodarki, to okazuje się, że niemiecki agresor i okupant poczynił nam szkód w skali całej Polski na 700 mld USD.  Straty osobowe zaś są bezcenne. Na gruzach tej Polski ukształtowały się nam nowe elity artystyczne, kulturalne  i moralne..

Anna Pisarska-Umańska

Moje postscriptum do tego tematu. Dotyczy wyłącznie dzwonów zabranych z Gdańska, więc trochę poza powyższymi  zestawieniami:

• kościół św. Jana, 1740 r. – gmina ewangelicko-luterańska Marii w Lubece
• kościół św. Jana, 1735 r. – gmina ewangelicko-luterańska Marii w Lubece
• kościół Mariacki, 1632 r. – gmina ewangelicko-luterańska św. Andrzeja w Hildesheim
• kościół Mariacki, 1719 r. – gmina ewangelicko-luterańska w Lubece
• kościół na Wisłoujściu, 1733 r. – gmina ewangelicko-luterańska w Behlendorf
• kościół nieustalony, 1758 r. – gmina ewangelicko-luterańska w Lubece-Rangenberg
• kościół nieustalony, 1733 r. – gmina ewangelicko-luterańska w Lubece-Rangenberg
• kaplica mariacka przy szpitalu,1928 r. – gmina ewangelicko-luterańska Marii w Lilienthal (kaplica cmentarna)
• kościół św. Józefa, 1778 r. – kościół katolicki św. Michała w Adtsgemund-Untergroningen
• kościół św. Józefa, 1431 r. – kościół katolicki św. Michała w Adtsgemund-Untergroningen
• kościół św. Mikołaja, 1679 r. –  kościół Marii w Kassel
• kościół św. Brygidy, 1616 r. –  kościół katolicki Marii w Remscheid
• kościół św. Barbary, 1626 r. –  gmina ewangelicko-luterańska św. Tomasza w Lubece
• kościół św. Franciszka, 1722 r.  – kościół katolicki św. Barbary w Barsinghausen
• kościół św. Franciszka, 1722 r. –  gmina ewangelicko-luterańska w Eppe
• kościół św. Wojciecha, 1668 r. –  kościół katolicki św. Sebastiana w Grevenbroich-Hulchrath
• kościół św. Katarzyny, 1906/1908 r. –  kościół Mariacki w Lubece – 32 dzwony, carillon, 1 dzwon na wieży kościoła św. Katarzyny

Spis wg Marcelego Tureczek „Leighlocken. Dzwony z obszaru Polski w granicach po 1945 roku przechowywane na terenie Niemiec”, 2011 r. Do tego należy dodać  dzwony z kościoła Bożego Ciała.  Warto te zestawienia mieć na względzie narzekając na ubóstwo polskich muzeów i kościołów na tle Francji, Włoch czy … Niemiec.

zdjęcia: Wikipedia, Wikimedia Commons