TRANSEPT część północna
Kończąc spacer po obejściu prezbiterium mijamy masywną kratę wejściową i dochodzimy do północnej części transeptu. Szczególną uwagę przykuwa olbrzymi, bogato zdobiony ołtarz, który wypełnia niemalże całą powierzchnię ściany. Ołtarz został poświęcony Świętej Trójcy, Matce Boskiej i Św. Bernardowi. Wykonany w drewnie lipowym na przełomie XVI i XVII wieku, spełniał rolę ołtarza głównego i znajdował się w prezbiterium. Na obecnym miejscu znalazł się w 1688 roku, w momencie gdy opat Michał Antoni Hacki ufundował obecne założenie ołtarzowe.
Potrzeba stworzenia nowego ołtarza powstała po wypadkach z lutego 1577 roku, kiedy to gdańskie wojska zniszczyły kościół i klasztor. Dzięki pomocy króla Zygmunta III Wazy oraz wielu znamienitych rodzin pomorskich kościół powoli zaczął się zapełniać nowymi instalacjami. Siostrzeniec opata Dawida Konarskiego – Rafał Kos, wstępując na przełomie XVI i XVII wieku do klasztoru wyasygnował sumę 1400 florenów na budowę nowego ołtarza. Dzięki tej ogromnej na owe czasy ofierze powstało jedno z najznakomitszych dzieł pomorskiej sztuki snycerskiej. Ołtarz powstawał w latach 1604 – 1606 w snycerskiej pracowni braci konwersów w Oliwie. Całość została pokryta polichromią i złoceniami przez Wolfganga Sporera w 1606 roku. Trzykondygnacyjny ołtarz składa się z predelli, nastawy z czterema korynckimi kolumnami, które podtrzymują masywne belkowanie, oraz ze zwieńczenia.
W predellę wkomponowano obraz przedstawiający pochód Izraelitów z Arką Przymierza. Nastawa została podzielona na trzy części, poprzez umieszczenie czterech korynckich kolumn. Środkowa część jest największa i przewodzi głównych patronów ołtarza, a więc Trójcę Świętą. Figury zostały umieszczone w niewielkiej wnęce, otoczone ozdobną złoconą ramą. Przedstawione postaci to Bóg Ojciec – charakterystycznie przedstawiany jako starszy mężczyzna z długą siwą brodą, odziany w złoty płaszcz i tiarę, spod której opadają na ramiona siwe włosy. Po lewej stronie umieszczono figurę Jezusa Chrystusa, trzymającego złotą kulę oraz krzyż. Obie postaci sprawiają wrażenie unoszących się w przestrzeni, przytrzymywanych przez figury anielskie. Na wysokości ramion, pomiędzy Bogiem Ojcem i Chrystusem umieszczono tarczę słoneczną, powyżej której wznosi się w obłokach gołębica – symbol Ducha Świętego.
Dwa mniejsze pola nastawy prezentują ruchome skrzydła ozdobione na zewnątrz scenami najważniejszymi w religii chrześcijańskiej: Bożego Narodzenia, Zmartwychwstania, Wniebowstąpienia oraz Zesłania Ducha Świętego. Po otwarciu skrzydeł, wewnątrz znajdują się obrazy Św. Mateusza i Św. Łukasza – po lewej stronie oraz Św. Marka i Św. Jana – po prawej stronie. Nastawę flankują duże rzeźby Św. Piotra, z księgą i kluczem do Nieba w dłoniach oraz Św. Pawła z księgą i mieczem. Wyższa kondygnacja nastawy oddzielona jest masywnym belkowaniem, na gzymsie którego zasiadają cztery figury anielskie. W belkowanie wkomponowano również złocone elementy dekoracji roślinnej. Centralnym elementem wyższej kondygnacji jest umieszczona figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem.
Na ruchomych skrzydłach flankujących wnękę z figurą Maryi ukazano postaci Archanioła Gabriela i Najświętszej Maryi Panny ze sceny Zwiastowania. Obok umieszczono dwie tarcze herbowe fundatorów ołtarza: Kosów i Konarskich. Na bocznych konsolach kondygnacji znalazły swe miejsce figury Mojżesza z laską i tablicami z dekalogiem, po prawej zaś stronie Św. Jana Chrzciciela z barankiem na rękach. W zwieńczeniu centralną postacią jest figura cystersa, odzianego w charakterystyczną białą szatę. Dzierży on kolumnę do biczowania, powróz i gwoździe. Istnieją domysły, że postać cystersa to św. Bernard lub jak twierdzą inni fundator ołtarza Rafał Kos.
Całość ołtarza wieńczy scena ukrzyżowania Chrystusa, który wisząc na krzyżu otoczony jest aniołami, zbierającymi do złotych naczyń spływającą krew Jezusa. Pod krzyżem znajduje się czaszka – symbol Golgoty (Wzgórze Czaszki), gdzie doszło do ukrzyżowania.
Ołtarz Świętej Trójcy ustawiono na pokaźnej mensie, którą zdobi wykonane w drewnie antepedium. Pochodzi ono z 1903 roku, kiedy to przystąpiono do renowacji ołtarza. Niestety nieszczęśliwe umieszczenie ołtarza powoduje, iż ten bezcenny zabytek renesansu nie jest odpowiednio eksponowany.
Na podłodze w części północnej transeptu znajdują się miejsca pochówku opatów Jan i Aleksandra Grabińskich, o czym świadczą płyty nagrobne z odpowiednimi inskrypcjami oraz herb – „Pomian” – głowa wołu przebita z góry na ukos mieczem.
Jan Grabiński (1630 – 1638) jest fundatorem mniejszego ołtarza Św. Kazimierza, przy północnej ścianie ramienia transeptu. Ołtarz wykonany został z marmuru, obrazy namalowane zostały na desce. W predelli obraz przedstawia scenę wygnania z raju Adama i Ewy. W retabulum umieszczono obraz główny ze sceną Zwiastowania. Na obrazie ukazana została postać Maryi z twarzą zwróconą ku klęczącemu archaniołowi Gabrielowi. Kolorystyka i sposób wykonania dzieła sugerują warsztat Hermanna Hahna. Obraz flankują dwie pary kolumn z jońskimi kapitelami. Ciekawostką jest układ w marmuryzacji wspomnianych kolumn, które uważnemu obserwatorowi ukażą zarysy głów ludzkich. Zwieńczenie ołtarza to rzeźby św. Franciszka Ksawerego (1506 – 1552) – jednego z twórców zakonu jezuitów, uważanego za największego misjonarza świata oraz św. Stanisława Kostki (1550 – 1568) – patrona Polski. Pomiędzy figurami świętych umieszczono niewielki obraz przedstawiający Trójcę Świętą. Nad obrazem znalazł się kartusz herbowy fundatora – opata Jana Grabińskiego. Całość wieńczy figura patrona ołtarza – św. Kazimierza (1458 – 1484), syna króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka. Ołtarz został odrestaurowany w roku 2003, dzięki hojności parafian. Konserwatorzy nadali gustowne cieniowanie na ścianie za ołtarzem, co wpłynęło pozytywnie na jego wygląd. Uzupełniono również płaskorzeźby medalionów w predelli.
W północnej części transeptu katedralnego umieszczono bardzo ciekawą stallę z czterema siedziskami. Opactwo cysterskie w Oliwie słynęło ze swojego zakładu snycerskiego. O randze i umiejętnościach oliwskich cystersów świadczył fakt, iż tego rodzaju zlecenia wykonywano również dla kościołów w Gnieźnie, Włocławku i Krakowie.
Omawiana stalla została wykonana w roku 1599, za czasów opata Dawida Konarskiego i jest przykładem najwyższego kunsztu snycerskiego późnego renesansu. Wykonana w drewnie dębowym została bogato ozdobiona motywami roślinnymi oraz postaciami świętych. Oblicza świętych wyrzeźbione na zapiecku to czterech doktorów Kościoła (od lewej strony): papież Grzegorz Wielki (540 – 604) – twórca chorałów gregoriańskich, św. Hieronim (340 – 420) – zaliczany do grona ojców Kościoła, św. Augustyn (354 – 430) – wielki filozof chrześcijański, św. Ambroży (339 – 397) – biskup Mediolanu. Warto zwrócić uwagę na inne detale, w sposób mistrzowski wkomponowane w całość – główki anielskie, syrenki podtrzymujące gzymsy, głowy orłów oraz ornamenty kwiatowo – roślinne.
Nad stallą wznosi się pochodząca z połowy XVIII wieku empora, przeznaczona dla chóru. Podobnie jak bliźniacza empora ozdabiająca południową część transeptu, posiada ona charakterystyczny wykusz oraz ozdobne obrazy na froncie. Wsparta jest na dwóch drewnianych kolumnach z malunkami, nadającymi efekt kolumny marmurowej. W odróżnieniu od empory południowej, obrazy przedstawiają sceny ze Starego i Nowego Testamentu, z elementami śpiewu lub muzykujących postaci, co sugeruje przeznaczenie tejże empory dla chóru.
Tematy obrazów zdobiących emporę przedstawiają:
1. Dawid po zwycięstwie nad Goliatem.
2. Chór anielski.
3. Przeniesienie Arki Przymierza do Jerozolimy.
4. Koncert na górze ku czci Boskiej.
5. Maryja z Dzieciątkiem Jezus w gaju palmowym.
6. Pokłon Pasterzy.
7. Król Saul, wysłuchujący koncertu.
8. Wędrujący muzykanci.
9. Król Dawid grający na harfie.
10. Koncert organowy św. Cecylii.
11. Anioł z palmą i krzyżem.
Wzniesienie empor dla chóru, a także rozbudowa organów w drugiej połowie XVIII wieku nie było przypadkowe. Uwielbienie dla muzyki i śpiewu, jako sposób chwalenia Boga był obecny w oliwskim konwencie na przestrzeni wieków. Zwracano baczną uwagę, aby każdy zakonnik, jak również konwers, był osobą uzdolnioną muzycznie, z czego byli egzaminowani. Największą bodaj wagę do talentów muzycznych przykładał opat Józef Jacek Rybiński, który w roku 1742 postanowił utworzyć pierwszy chór i zespół muzyczny. Rozwój tej dziedziny sztuki w Oliwie był tak dynamiczny, iż sprowadzano do klasztoru muzyków i wokalistów z innych miast Rzeczpospolitej, jak również z zagranicy.
cdn…
Wojciech Stybor
Copyright © 2005 Wojciech Stybor. All rights reserved.
