Jesienią, częściej niż w innych porach roku, wspominamy naszych bliskich zmarłych i częściej odwiedzamy ich groby. O tej porze roku przypada też Dzień Zaduszny, w różnych kościołach chrześcijańskich związany z liturgią poświęconą zmarłym. Zresztą różne ludy pogańskie zamieszkujące niegdyś Europę także jesienią celebrowały obrzędy ku czci zmarłych.
W nawiązaniu do tego tematu, z pewnym wyprzedzeniem postanowiłam przedstawić dzieje oliwskiego cmentarza oraz zwrócić uwagę na zasłużonych gdańszczan, którzy tam spoczęli.
Zapewne wielu z nas odwiedza tam groby swoich krewnych i znajomych. Jednak nie każdy wie, jakie były początki tej gdańskiej nekropolii.
Obecnie jest to cmentarz komunalny nr 2 w Gdańsku. Jego krawędź południowa biegnie wzdłuż ul. Opackiej, zachodnia wzdłuż ul. Czyżewskiego, zaś północna i częściowo wschodnia graniczy z terenem zajmowanym przez Telewizję Gdańską. Cmentarz ten obecnie zajmuje powierzchnię 4,99 ha. Jego historia jest tym bardziej ciekawa, gdyż z punktu widzenia historycznego składa się on z czterech cmentarzy (piąty po drugiej wojnie światowej został zlikwidowany; pewną jego część zajmują budynki należące do Telewizji).
Zacznę od tego, że najstarszy cmentarz oliwski znajdował się na terenie otaczającym kościół św. Jakuba; pierwsza wzmianka na jego temat pochodzi z 1308 r. i dotyczy decyzji opata Rudigera o pochowaniu na tym terenie ofiar dokonanego przez Krzyżaków pogromu zwanego rzezią Gdańska lub „krwawym Dominikiem” – jak to określił prof. Jerzy Samp. Zdarzenia te miały to miejsce w listopadzie 1308 r.
Cmentarz ten był wykorzystywany do pochówków do 1832 r. Jak wspomina Franciszek Mamuszka w swej publikacji pt. „Oliwa okruchy z dziejów, zabytki”, nieliczne kamienne nagrobki dotrwały do początku lat sześćdziesiątych XX w. Były to: klasycystyczny nagrobek z 1766 r., płyta nagrobna z 1832 r., stojące obok niej słupki z 1729 r. oraz nagrobek z 1788 r. Zlikwidowano je podczas rewaloryzacji kościoła św. Jakuba.
W latach trzydziestych XIX w. oliwski kościół św. Jakuba został przekazany protestantom; funkcję świątyni parafialnej dla katolików przejął kościół pocysterski pod wezwaniem św. Trójcy (w związku z kasatą zakonu cystersów zarządzoną przez władze pruskie).
Katolikom przyznano – jako miejsce pochówku swoich zmarłych – teren wielkości dwóch mórg kształtem zbliżony do prostokąta, rozciągającego się ze wschodu na zachód, krótszym bokiem sięgający ob. ul. Czyżewskiego (przed wojną Ludolfiner Straße), przy której znajdowała się (i znajduje się nadal) brama. Dziś jedna z czterech w ogrodzeniu cmentarza przy tej ulicy. Na południe od niej wybudowano z polecenia proboszcza Schrötera – podaję za Franciszkiem Mamuszką – neobarokową kaplicę projektu architekta Sinlera z 1909 r., wybudowaną przez firmę Klawikowski za 8573 marek (poświęcona w 1910 r.). Kaplica ta pełni swą funkcję do dziś. Główna aleja tego cmentarza biegła od wspomnianej bramy do krzyża umieszczonego przy wschodniej krawędzi cmentarza. Cmentarz ten określano wówczas mianem Katholischer Friedhof , czyli „cmentarza katolickiego” (po utworzeniu na początku XX w. drugiej nekropolii dla katolików, dodano „jedynkę rzymską”: Katholischer Friedhof I).
W podobnym czasie ewangelicy zaczęli grzebać swych zmarłych na terenie sąsiadującym od północy z cmentarzem katolickim. Podobnie jak cmentarz katolicki – ten także miał kształt prostokąta rozciągającego się się ze wschodu na zachód. Tak powstał Evangelischer Friedhof I. Obecnie stanowi on wewnętrzną część obecnego cmentarza.Przy zachodniej krawędzi tego cmentarza wybudowano niewielką kaplicę, która istnieje do dziś, jednakże jest nieczynna.
W pierwszej połowie XX w. oba cmentarze były już zapełnione. Dlatego ok. 1920 r. zarówno katolicy, jak protestanci otrzymali działki w sąsiedniej okolicy, by móc na nich grzebać swoich zmarłych.
Tzw. Evangelischer Friedhof II, czyli ewangelicki II powstał na terenie sąsiadującym od południa z katolickim I. W połowie długości głównej alei biegnącej z zachodu na wschód znajduje się do dziś nieduży plac z pozostałością dawnej fontanny pochodzącej z dwudziestolecia międzywojennego. Teren ten stanowi część obecnego cmentarza, wysuniętą najbardziej na południe, graniczącą z ul. Opacką.
Cmentarz katolicki II (Katholischer Friedhof II) powstał na terenie przyległym od północy do cmentarza ewangelickiego I. Jego główna aleja też biegnie od zachodu na wschód – do drewnianego krzyża.
Po północnej stronie całego założenia utworzono cmentarz bezwyznaniowy – tzw. Kommunalfriedhof. Powstał w 1921 r. na wniosek naczelnika Powiatu Gdańsk–Wyżyny dla innowierców. Zajmował działkę o kształcie trójkąta. Po wojnie został zlikwidowany. Jak już wspomniałam, na części tego terenu wybudowano obecną siedzibę Telewizji Gdańskiej.
W poszczególnych częściach oliwskiej nekropolii przetrwały nieliczne nagrobki z przełomu XIX i XX w., w tym grób Antoniego Pikarskiego (weterana Powstania Styczniowego) i żony Amelii. Niestety większość dawnych grobów w okresie powojennym zlikwidowano, w tym – jak podaje Franciszek Mamuszka „cenny artystycznie pomnik w kształcie kolumny wykonany z piaskowca upamiętniający grób Józefa Gruchały–Węsierskiego, działacza polskiego pod zaborem pruskim”.
Po wojnie spoczęło tu wielu gdańszczan zasłużonych dla miasta: Franciszek Mamuszka – popularyzator historii Gdańska i Pomorza, autor licznych przewodników (1905 – 1995); Jan Kilarski (1882 – 1951) – pochodzący ze Lwowa pedagog, krajoznawca, publicysta; prof. Marian Osiński – architekt, twórca gdańskiej powojennej szkoły architektów; prof. Kazimierz Kopecki (1904 – 1984) naukowiec, pracownik Politechniki Gdańskiej, dr Jan Szwarc (1901 – 1988) – psycholog, pedagog, organizator i dyrektor gdańskiego Państwowego Pedagogium; Zdzisław Kałędkiewicz (1913 – 2005) – artysta malarz i pedagog; prof. Bogusław Drewniak (1927 – 2017) historyk; Stanisław Chlebowski (1890 – 1969) – niegdyś bardzo ceniony artysta malarz, przedwojenny mieszkaniec Gdańska.
Wśród pochowanych tu duchownych na uwagę zasługuje ks. Magnus Bruski (1886 – 1945) – prałat gdańskiej parafii katedralnej w latach 1926 – 35, przeciwnik ideologii nazistowskiej, zmarły na tyfus w lipcu 1945 r.
Niektóre pomniki nagrobne wyróżniają się wyszukaną formą. Ozdobione są rzeźbami lub płaskorzeźbami – wykonanymi w kamieniu lub drewnie. Warto zwrócić na nie uwagę podczas odwiedzin grobów naszych bliskich.
W ostatnich latach na cmentarzu oliwskim pojawiły się kolumbaria. Tam znajduje się m. in. miejsce upamiętnienia prof. Bogusława Drewniaka z Uniwersytetu Gdańskiego.
Pisząc ten artykuł korzystałam z następujących źródeł: „Encyklopedia Gdańska”, „Miasto tysiąca tajemnic” – prof. Jerzego Sampa oraz „Oliwa okruchy z dziejów, zabytki” – Franciszka Mamuszki.
Uzupełniam ten artykuł swoją kolekcją zdjęć. Najpierw plan z wszystkimi aktualnymi wejściami na cmentarz oraz plan z 1935 r.
Evangelischer Friedhof I – Cmenatrz Ewangelicki I
Katholischer Friedhof I – Cmentarz Katolicki I
Evangelischer Friedhof II – Cmentarz Ewangelicki II
Katholischer Friedhof II – Cmentarz Katolicki II
Usytuowanie grobu można znaleźć na dawnej stronie szukajgrobu.pl.
