„Ostatni król, co nosił kołpak witoldowy / ostatni z Jagiellonów wojownik szczęśliwy / I ostatni na Litwie monarcha myśliwy”. A. Mickiewicz, „Pan Tadeusz”, księga IV
Ostatnim królem Polski z dynastii Jagiellonów był Zygmunt II August, syn Zygmunta I Starego i Bony Sforzy. Był jednocześnie ostatnim dziedzicznym Wielkim Księciem Litwy. Został królem już w wieku dziesięciu lat, jeszcze za życia jego ojca, wskutek przeprowadzonej koronacji vivente rege.
Urodził się 1 VIII 1520 r. w Krakowie. Od 1529 r. rezydował w Wilnie jako Wielki Książę Litwy, którym został już w wieku dwóch lat. 5 V 1543 r. poślubił sześć lat młodszą od siebie Elżbietę Habsburżankę, córkę arcyksięcia Ferdynanda I Habsburga i Anny Jagiellonki. Należy wyjaśnić, iż matka Elżbiety była córką Władysława II Jagiellończyka, najstarszego brata Zygmunta I Starego. Z uwagi na bliskie pokrewieństwo małżonków, papież Klemens VII musiał im udzielić dyspensy ślubnej.
Matka Zygmunta Augusta, Bona, od samego początku była źle nastawiona do swej synowej. Dlatego robiła wszystko by poróżnić małżonków. W polityce zagranicznej była bowiem zażartą przeciwniczką Habsburgów i zwolenniczką zacieśnienia sojuszu z Francją. Młoda żona nie pociągała Zygmunta Augusta; do reszty odstręczyła go od niej epilepsja, na którą chorowała. Jak podaje prof. Andrzej Nowak Zygmunt August po ślubie – za zgodą ojca – wyjechał sam na Litwę. Elżbieta przybyła do Wilna dopiero po pewnym czasie. Według Wikipedii małżonkowie pojechali na Litwę razem.
W czasie pobytu na Litwie Zygmunt August poznał Barbarę Radziwiłłównę, piękną wdowę, siostrę wpływowego litewskiego arystokraty, Mikołaja Radziwiłła Rudego, spokrewnioną z Krzysztofem Radziwiłłem Czarnym. Obaj możnowładcy zainteresowani byli podtrzymywaniem romansu, jaki wywiązał się pomiędzy Barbarą a Zygmuntem. Po śmierci Elżbiety Habsburżanki, skłonili króla do potajemnego poślubienia ich krewnej. Elżbieta zmarła już w 1545 r. Przyczyną jej śmierci był silny atak epilepsji. Wtedy jednakowoż podejrzewano Bonę, że przyczyniła się do śmierci swej synowej. Elżbietę pochowano w katedrze wileńskiej.
W 1547 r. Zygmunt August poślubił potajemnie Barbarę. Związek ten nie zyskał aprobaty elit szlacheckich w Polsce – bowiem władca powinien był w kwestii wyboru małżonki niejako zapytać o zgodę Sejmu; zresztą w pierwszym okresie samodzielnych rządów Zygmunta Augusta, po śmierci jego ojca w 1548 r. – przedstawiciele elit szlacheckich domagali się rozstania króla z żoną. Jak wyjaśnia prof. Andrzej Nowak nie byli oni tylko poddanymi, ale „czuli się obywatelami Polski”. Dochodziło wtedy do „scen niewyobrażalnych w żadnym innym kraju wtedy w Europie, kiedy Sejm klęka przed Zygmuntem Augustem, prosząc go, żeby ten zrezygnował z małżeństwa. Posłowie posuwają się nawet do gróźb, do dramatycznych wystąpień przeciwko królowi, które gdzieindziej – w monarchiach np. w Anglii, we Francji, w Austrii – skończyłyby się zapewne ich uwięzieniem i ścięciem”. Król z kolei przypominał przedstawicielom szlachty, iż „skoro zawarł przed ołtarzem związek małżeński i miałby się teraz jego wyprzeć, to jaką wartość miało by jego słowo w Polsce”. Był to bardzo ważny argument, „przestroga przed zdradą w stosunkach nie tylko między mężem i żoną, a królem a wspólnotą polityczną”.
Mimo sprzeciwu elit Zygmunt August doprowadził do koronacji swej małżonki; uroczystość ta odbyła się 7 XII 1550 r. Dodatkowo doszło do ostrego konfliktu Zygmunta Augusta z matką, która również nie zaakceptowała kolejnej synowej. Była bowiem przeciwniczką Radziwiłłów; uważała wzrost potęgi tego litewskiego rodu za szkodliwy dla Korony. Bona rozprzestrzeniała plotki o rzekomym złym prowadzeniu się Barbary; chciała poróżnić małżonków, którzy zdaniem prof. Nowaka byli zgodną i kochającą się parą.
I tym razem Bonę oskarżono o spowodowanie przedwczesnej śmierci synowej. Według opinii współczesnych uczonych przyczyną śmierci Barbary nie było otrucie, tylko choroba nowotworowa: rak szyjki macicy. Barbara zmarła w 1551 r. Podobnie, jak Elżbieta, spoczęła w katedrze wileńskiej. Jej śmierć zamknęła pierwszy okres rządów Zygmunta Augusta.
Dwa lata później Zygmunt August poślubił Katarzynę Habsburżankę, młodszą siostrę swej pierwszej żony. Było to małżeństwo zawarte tylko i wyłącznie z pobudek politycznych. Akt ten przypieczętował dobre relacje pomiędzy Jagiellonami a Habsburgami. Zapobiegł sojuszowi Wiednia z Moskwą, który mógł okazać się zgubny w skutkach dla naszego kraju.
Z trzecią żoną – podobnie, jak z obiema poprzednimi – Zygmunt August nie doczekał się potomstwa. To trzecie małżeństwo było zresztą nieudane. W 1566 r. Katarzyna wyjechała na zawsze z Polski do Austrii, gdzie zmarła sześć lat później.
Przejdźmy teraz do polityki zagranicznej Zygmunta Augusta oraz do sytuacji geopolitycznej w naszej części Europy w okresie panowania w naszym kraju ostatniego Jagiellona. Zygmunta Augusta uważa się za dobrego dyplomatę. Zdaniem prof. Nowaka król „miał do dyspozycji kilku co najmniej współpracowników w swojej kancelarii królewskiej i w Senacie, którzy także w rozmaitych misjach dyplomatycznych potrafili spisać się znakomicie i wyprowadzić państwo polsko – litewskie z niejednej obieży, czyli pułapki”.
Jak wyjaśnia prof. Nowak staropolski wyraz „obież” pojawia się chociażby w „Psałterzu Dawidów” Jana Kochanowskiego w odniesieniu do sytuacji, w której Bóg, człowieka „z łowczych obieży wyzuje” (Ps. 91). Czyli ratuje człowieka z trudnych sytuacji, pułapek życiowych. Rzeczywiście w pierwszym dziesięcioleciu swoich rządów, Zygmunt August realizował w swej polityce zasadę „wygrywania wojny bez walki”. Nie prowadził wtedy żadnych większych wojen.
We wrześniu 1557 r. na terenie graniczącym z Inflantami, pod Poswolem (na ob. Litwie) król zgromadził wielką armię: 26 tys. żołnierzy i 56 armat wojska litewskiego pod dowództwem htm. wlk. litewskiego Mikołaja Radziwiłła Rudego i 20 tys. żołnierzy polskich pod dowództwem Jana Mieleckiego. Ta demonstracja zbrojna, którą opisuje naoczny świadek, poeta Jan Kochanowski w Elegii II (VII) z „Księgi drugiej” jako „tryumf zwycięsko zakończonej wyprawy inflanckiej Zygmunta Augusta” (Janusz Pelc, „Kochanowski a wyprawa inflancka w roku 1557”) wymierzona była przeciwko Zakonowi Kawalerów Mieczowych. Wyprawa poswolska Zygmunta Augusta zakończyła się bez wojny.
Wywołała przerażenie rycerzy zakonnych. Wielki Mistrz, Johann Wilhelm von Fürstenberg ukorzył się wtedy przed polskim monarchą, a następnie podpisał sojusz skierowany przeciwko Rosji. Zdaniem Janusza Pelca „otwierało to drogę do późniejszych działań, zmierzających do włączenia Inflant w orbitę krajów podległych władzy ostatniego z Jagiellonów” przy jednoczesnym przeprowadzeniu sekularyzacji inflanckiej gałęzi Zakonu Kawalerów Mieczowych.
31 VIII 1559 r. Litwini zawarli w Wilnie układ z Wielkim Mistrzem tegoż zakonu, Gotthardem Kettlerem, na mocy którego Zygmunt August „jako Wielki Książę Litewski obejmował protektorat nad Inflantami” (Wikipedia). Kolejny – tzw. drugi pakt wileński został zawarty 28 XI 1561 r. pomiędzy abp. Rygi, Wilhelmem Hohenzollernem, Gotthardem Kettlerem i stanami inflanckimi. Układ ten likwidował państwo Zakonu Krzyżackiego w Inflantach; w jego miejsce powstało Księstwo Zadźwińskie (włączone do państwa polsko – litewskiego, formalnie w 1566 r.) oraz lenne Księstwo Kurlandii i Semigalii ze świeckim księciem Gotthardem Kettlerem, który stawał się lennikiem polskiego króla. Państwo zakonne przestało istnieć, wielki mistrz stawał się świeckim władcą.
Powyższe działania władca moskiewski, Iwan IV Groźny potraktował jako pretekst do wszczęcia wojny przeciwko państwu polsko – litewskiemu. Jednakże główną przyczyną wybuchu tej wojny było „parcie Rosji w kierunku Morza Bałtyckiego w celu opanowania niezamarzających zimą portów na terytorium Inflant” (Wikipedia). W wojnę o „dominium maris Baltici”, która określana jest mianem I wojny północnej, zaangażowały się również Szwecja i Dania.
Tym razem Zygmunt August nie uniknął wojny. W tym miejscu należy zatrzymać się dłużej nad zagadnieniem polityki morskiej Zygmunta Augusta i napisać coś więcej na temat floty kaperskiej, którą król zaczął tworzyć w 1560 r. w związku z narastającym zagrożeniem ze strony państwa moskiewskiego. Flota ta miała być namiastką polskiej floty wojennej. Została utworzona z uzbrojonych statków handlowych.
Zgodnie z zamysłem króla statki te miały uczestniczyć w blokadzie gospodarczej portu w Narwie, „utrudniać kontakty handlowe (w tym zaopatrywanie się w broń) Wielkiego Księstwa Moskiewskiego” („Encyklopedia Gdańska”). Siedmiu szyprów otrzymało wtedy tzw. listy kaperskie – mieli łupić „pod egidą królewską statki uczestniczące w żegludze narewskiej”. Dyplomacja królewska określała ich mianem „strażników morza”, a w późniejszych latach „żołnierzy morskich”. Wśród nich znaleźli się: Matthias Scharping, Martin Preuss i Niclas Figenow. Niektórzy gdańscy kupcy i armatorzy mieli udziały w statkach kaperskich.
Nadzór nad flotą kaperską miała pełnić powołana w 1568 r. Komisja Morska, będąca zalążkiem urzędu do spraw morskich. Jej członkowie mieli realizować politykę morską Zygmunta Augusta, w dużej mierze sprzeczną z interesami władz Gdańska.
Do zadań kaprów należało atakowanie, a następnie łupienie nieprzyjacielskich statków (głównie duńskich), które były następnie odprowadzane do portu gdańskiego, a towary ze statków – sprzedawane dla zysku. „Umowa pomiędzy królem a kaprami przewidywała, że dziesiąta część zdobytych w ten sposób łupów winna być przekazywana do skarbu królewskiego” („Encyklopedia Gdańska”).
Władze miasta Gdańska uznały działalność kaprów za sprzeczną z ich interesami; początkowo tolerowały działalność kaprów, jednak w 1565 r. podjęły działania mające na celu usunięcie ich z miasta. Choć baza floty kaperskiej została dwa lata później przeniesiona do Pucka, to jednak nadal kaprzy zawijali do portu gdańskiego. Eskalacja konfliktu pomiędzy polskim władcą a władzami miasta nastąpiła w 1568 r. kiedy w kwietniu tegoż roku grupa kaprów napadła i ograbiła Kaszubów przybyłych ze swymi towarami do Gdańska. Burmistrz gdański, Constantin Ferber nakazał ściąć jedenastu schwytanych kaprów, a komendant twierdzy Wisłoujście, Jost Zander wydał rozkaz ostrzelania z armat okrętów kaperskich wpływających do gdańskiego portu. Wywołało to sprzeciw króla, który żądał oddania kaprów pod jurysdykcję Komisji Morskiej.
We wrześniu Zygmunt August powołał specjalną komisję, zwaną od nazwiska jej przewodniczącego, Komisją Karnkowskiego. Opracowała ona dwadzieścia osiem artykułów określających prawa i przywileje kaprów oraz „przepisy karne i obowiązki szyprów w trakcie działań zbrojnych, tryb postępowania z jeńcami i łupami, przede wszystkim obowiązek rozliczania się przed komisją i zdawanie jej wszystkich zdobyczy pozyskanych przez kaprów” („Encyklopedia Gdańska). Artykuły te nie doczekały się pełnej realizacji. W sierpniu 1571 r. utraciła ona jurysdykcję nad kaprami. Z braku wystarczających środków finansowych nie udało się zbudować regularnej floty wojennej, ani przezwyciężyć niechętnego stanowiska władz Gdańska (mimo wszczęcia postępowania przeciwko miastu przed sądem sejmowym w 1569 r.).
Komisja Karnkowskiego zaprzestała działalności wraz ze śmiercią Zygmunta Augusta w 1572 r. Po tej dygresji wróćmy do rozpoczętej przez Iwana IV Groźnego w 1563 r. wojny o Inflanty. W połowie lutego 1563 r. w wyniku uderzenia wojsk moskiewskich, Litwa straciła Połock. Polskim wojskom zaciężnym, dowodzonym przez Ernesta Weihera udało się powstrzymać atak wojsk szwedzkich na Rygę. W 1564 r. wojska polsko – litewskie odniosły kilka sukcesów, wygrywając chociażby bitwę pod Czaśnikami (26 – ego stycznia), czy bitwę pod Orszą (7 – ego lutego). Połock pozostał nadal w rękach moskiewskich (odzyska go dopiero Stefan Batory w 1579 r.). W listopadzie 1563 r. Litwa straciła Jezieryszcze (na ziemi witebskiej).
W szeregach wojska moskiewskiego zaczęły pojawiać się pierwsze oznaki zniechęcenia i zwątpienia we własne siły. Jeden z najbliższych współpracowników Iwana IV, kniaź Andriej Kurbski dopuścił się zdrady wobec swego władcy: przeszedł na stronę polsko – litewską i „wydał on wszystkich skrytych stronników Rosji w Inflantach i ujawnił stronie litewskiej siatkę płatnych agentów moskiewskich” (Wikipedia).
Zygmunt August – szukając szerokiego poparcia ze strony szlachty, które było niezbędne do prowadzenia wojny z Iwanem, zmuszony był zatwierdzić postulowane przez nią reformy. Ponadto przeprowadził egzekucję dóbr – doprowadził do zwrotu królewszczyzn, nieprawnie przejętych przez magnatów. Na Sejmie w Warszawie, w marcu 1564 r. odstąpił Koronie Królestwa Polskiego swoje prawa sukcesyjne w Wielkim Księstwie Litewskim.
Wcześniej zdecydował się wydać swoją młodszą siostrę Katarzynę (o której rękę, dwa lata wcześniej, starał się owdowiały wówczas Iwan IV) za Jana Wazę, młodszego brata króla Szwecji. Zygmunt August sądził, iż Szwecja stanie się w ten sposób jego sojusznikiem w wojnie z Iwanem. Małżeństwo to zostało zawarte w 1562 r. Niestety rok później Jan Waza został uwięziony przez starszego brata, Eryka XIV i tym samym pozbawiony wszelkich wpływów w swym kraju. Zresztą Eryk XIV z czasem sprzymierzył się z Iwanem IV przeciwko Zygmuntowi Augustowi.
W 1565 r. wojska polsko – litewskie spustoszyły okolice Newla, Wieliża i Wielkich Łuków, uprowadzając 8 tys. jeńców moskiewskich. W kolejnym roku podpisano czasowe zawieszenie broni; obie strony przystąpiły do budowy nowych fortyfikacji np. Litwini wznieśli wtedy warowne zamki w Leplu, Worońcu, Dryssie, Dziśnie i Krzywi. W lipcu 1567 r. wojska rosyjskie po raz drugi – w czasie tej wojny – poniosły klęskę pod Czaśnikami. Tym razem wojskami litewskimi dowodził wojewoda bracławski, Roman Sanguszko.
Zygmunt August postanowił wówczas przeprowadzić kolejną demonstrację zbrojną: pod Radoszkowicami, niedaleko Mińska zgromadził 47 tys. żołnierzy, w tym 30 tys. pospolitego ruszenia oraz ponad 2 tys. żołnierzy z Korony wraz ze stu działami. W tym samym czasie – w porozumieniu z polskim władcą – na państwo moskiewskie najechał chan krymski, Dewlet I Girej.
W 1568 r. wojska polsko – litewskie przeszły do kontrofensywy, w czasie której m. in. wojewoda witebski Stanisław Pac zdobył zamek Sitno, a starosta orszański Filon Kmita uderzył na Smoleńszczyznę. W odwecie Rosjanie spalili Witebsk. W tym samym roku rozpoczęto negocjacje pokojowe. Rozejm został podpisany dopiero 22 VI 1570 r. Litwa na rzecz Rosji straciła wschodnią część Inflant, biskupstwo dorpackie, wschodnią część Estonii, Połock z zamkiem Turowla, część ziemi witebskiej z zamkami Jezieryszcze i Uświat. Wojna ta nie rozstrzygnęła definitywnie sporu o panowanie na Bałtyku.
W grudniu 1570 r. na kongresie pokojowym w Szczecinie podpisano traktat pokojowy kończący I wojnę północną. Osłabiona wojną Litwa zgodziła się na zacieśnienie unii z Koroną. 1 VII 1569 r. w Lublinie zawarta została unia realna pomiędzy Koroną Królestwa Polskiego i Wielkim Księstwem Litewskim, które utworzyły jedno państwo: Rzeczpospolitą Obojga Narodów „ze wspólnym królem, sejmem, pieniądzem i polityką zagraniczną. Odrębne pozostały prawa, wojsko, skarb i urzędy” (Wikipedia). Podlasie, Wołyń i Kijowszczyzna zostały włączone do Korony. Unia doprowadziła do „polonizacji szlachty litewskiej i ruskiej oraz rozszerzała wpływy kultury polskiej aż na państwo rosyjskie” (Wikipedia).
Ewidentnym błędem Zygmunta Augusta były ustępstwa na rzecz Prus Książęcych. 4. lub 5. marca 1563 r. wydał dyplom nadający Hohenzollernom z Brandenburgii prawa do pruskiego lenna. Dyplom ten nie został zatwierdzony przez Sejm, „można więc było traktować go jako osobistą obietnicę króla, która jednak nie miała formalnego znaczenia (…). Aczkolwiek Brandenburczycy wolę Zygmunta II Augusta przedstawiali jako ostateczną, uważając że zostali dopuszczeni do dziedziczenia” (Wikipedia).
Otworzyło to drogę do połączenia Prus Książęcych z Brandenburgią, co – jak wiemy – okazało się w przyszłości brzemienne w skutki dla naszego kraju. Zygmunt August nie mógł tego oczywiście przewidzieć. Była to decyzja krótkowzroczna. Podjął ją w okresie trwającej wojny o Inflanty, w czasie której potrzebował poparcia Hohenzollernów w walce z Iwanem IV.
Zygmunt August zapisał się też w naszej historii jako mecenas sztuki. W okresie jego panowania w naszym kraju nastąpił rozkwit literatury i sztuki renesansowej. Na jego dworze rezydowali tacy znani twórcy, jak Jan Kochanowski, poeta który „wzniósł język polski na takie wyżyny, na jakie nie został wzniesiony żaden język europejski, wysiłkiem jednego człowieka” (prof. Andrzej Nowak). Z polecenia króla zostały przebudowane lub rozbudowane zamki i rezydencje królewskie np. dobudowano (nie zachowane) renesansowe skrzydło zwane Pałacem Nowym na Zamku Dolnym w Wilnie.
Zygmunt August zmarł 7 VII 1972 r. w Knyszynie na Podlasiu. Jego pogrzeb „odbył się z zachowaniem wyjątkowego ceremoniału (…) był ostatnim tak wielkim obrzędem żałobnym w przedrozbiorowej Polsce” (Wikipedia). Nabożeństwo żałobne odprawiono na zamku w Tykocinie, skąd orszak pogrzebowy wyruszył do Krakowa; w mijanych miejscowościach witano go salwami z dział i broni ręcznej. W nocy przy marach stawiano straż.
W Krakowie ciało króla zostało uroczyście odprowadzone na Wawel – w obecności siostry Zygmunta Augusta, Anny Jagiellonki, posłów zagranicznych dworów, radnych miasta Krakowa, przedstawicieli duchowieństwa oraz cechów. Król spoczął następnego dnia w Katedrze Wawelskiej.
Miejsce swego przyszłego pochówku Zygmunt August wskazał w swym testamencie, spisanym 6 V 1571 r. Chciał spocząć „w Krakowie na zamku w Wielkim Kościele w kaplicy, gdzie Ciało Nieboszczyka Pana Ojca Naszego (…) leży, w sklepie tamże na dole; a na górze aby nam także grób albo depozyt wystawion był pod grobem J. K. M. marmurowym na ziemi z wyobrażeniem naszym na kształt J. K. M.” („Renesans w Polsce” Helena i Stefan Kozakiewiczowie). Jeszcze za życia król zwrócił się z prośbą o wykonanie projektu swego grobu do rzeźbiarza Jana Marii Padovana, twórcy niezachowanych nagrobków Elżbiety Habsburżanki i Barbary Radziwiłłówny.
Prace nad powstaniem nagrobka Zygmunta Augusta rozpoczęto jednak dopiero dwa lata po jego śmierci, z inicjatywy siostry zmarłego, Anny Jagiellonki. Został ustawiony 29 IV 1575 r. w „nowej wnęce arkadowej, która powstała przez podniesienie sarkofagu Zygmunta Starego w górę i usunięcie spod niego cokołu. W ten sposób oba pomniki stworzyły (…) nagrobek piętrowy” („Renesans w Polsce”). Padovan już wtedy nie żył. Twórcą wspomnianych prac w Kaplicy Zygmuntowskiej był Santi Gucci, główny architekt i rzeźbiarz królewski. Postać króla wykonał z czerwonego marmuru węgierskiego; „głowa króla została wymodelowana portretowo i wykończona drobiazgowo”, podobnież została potraktowana zbroja, w której zmarły został przedstawiony.
Zygmunt August jest dziś patronem ulic w różnych polskich miastach, w tym w Gdańsku oraz wielu placówek oświatowych. Jego imię nosiła pierwsza, utworzona 8 VIII 1920 r. przez Polaków w przedwojennym Gdańsku, męska drużyna harcerska. Pomniki Zygmunta Augusta znajdują się w: Parku Strzeleckim w Krakowie i na rynku w Knyszynie. W Augustowie (którego nazwa pochodzi właśnie od imienia tego króla) na rynku Zygmunta Augusta wznosi się, ufundowana w 2007 r. kolumna Zygmunta Augusta.
W Gdańsku Wieżę Ratusza Głównego Miasta zdobi figura przedstawiająca tegoż monarchę w koronie i zbroi. Jest to powojenna rekonstrukcja pierwowzoru pochodzącego z 1561 r. Po II wojnie światowej figurę tę wykonał rzeźbiarz Alfons Łosowski według rysunków sporządzonych przez inżyniera architekta, Kazimierza Macura. Została umieszczona na wieży ratusza 7 XI 1950 r. W Puszczy Knyszyńskiej, niedaleko wsi Czechowizna, imieniem króla nazwano sztuczny zbiornik wodny (znany jest pod nazwą Jeziora Zygmunta Augusta), wybudowany w czasie jego panowania przez spiętrzenie rzeki Nereśl.
Powyższy artykuł napisałam na podstawie:
- „Encyklopedii Gdańskiej”
- Wikipedii
- audycji pt. „Zygmunt II August i Jan Kochanowski – biografie >złotego wieku<”, emitowanej w I Programie Polskiego Radia 23 II 2021 r., z cyklu „Historia żywa”, w czasie której dzieje naszego kraju przybliża prof. Andrzej Nowak
- www.historia.org.pl
- „Renesans w Polsce” Heleny i Stefana Kozakiewiczów
