Znawca dziejów naszego miasta i Pomorza, prof. Jerzy Samp wyraził się następująco na temat ostatniego męskiego potomka gdańsko – pomorskiej dynastii Sobiesławiców, czyli Mściwoja II : „podobnie, jak Świętopełk Wielki – ojciec Mestwina, była to postać o niezwykle barwnej biografii. Mniej może porywczy, choć zapewne równie odważny, odwoływał się w swej strategii raczej do rozumu, aniżeli do miecza”. Podobne stwierdzenie można znaleźć w Bedekerze Kaszubskim Izabelli Trojanowskiej i Róży Ostrowskiej – na temat jego dalekowzrocznej i „wyprzedzającej epokę” polityki „pokojowych zabiegów dyplomatycznych”.

Jego postać pojawiała się wielokrotnie w literaturze. Był bohaterem utworów Lecha Bądkowskiego; wspominali o nim w swych utworach tacy autorzy, jak Hieronim Derdowski oraz Aleksander Majkowski. Rozmaicie zapisywano jego imię: Mściwój, Mszczuj, Mestwin, Mszczug. W Encyklopedii Gdańskiej posłużono się pierwszą z wymienionych form jego imienia: Mściwój II (w przeciwieństwie do jego dziada Mściwoja I). I takąż formę jego imienia nadano po wojnie jednej z gdańskich ulic.

Popiersie Mściwoja II autorstwa Alfonsa Łosowskiego, z Parku Oliwskiego w Gdańsku

Najpierw jednak słów parę na temat dynastii Sobiesławiców, którą słynny działacz i pisarz, Aleksander Majkowski określał mianem „dynastii kaszubskiej”.
Otóż w drugiej połowie XII w. oraz w wieku następnym na Pomorzu Wschodnim oraz w gdańskim grodzie (który stał się z czasem stolicą dzielnicy senioralnej) władzę sprawowali książęta z dynastii Sobiesławiców, której legendarnym protoplastą był Sobiesław (literatura piękna nadała mu przydomek „Krzewiciel” z uwagi na przypisywane mu zasługi w krzewieniu chrześcijaństwa na tych ziemiach). Trzeba wyjaśnić, iż od drugiej połowy XIII w. imię to zapisywano w formie „Subisław” , który patronuje jednej z ulic gdańskiej dzielnicy Żabianka.

Popiersie Świetopełka II, autorstwa Alfonsa Łosowskiego, z Parku Oliwskiego w Gdańsku

Historycy nie są pewni pochodzenia tych władców: mogli być namiestnikami książąt polskich lub lokalnymi możnowładcami, którzy uznali władzę Piastów. Istotnie początkowo używali tytułu brzmiącego po łacinie „princeps” (niższego w hierarchii niż „dux”), co oznacza, iż pełnili tylko funkcję namiestników. Dopiero Świętopełk II, który w czasach nowożytnych zyskał przydomek „Wielki” (a który zmarł w 1266 r.) wypowiedział posłuszeństwo zasiadającemu na krakowskim tronie, Leszkowi Białemu. Przyczynił się zresztą poniekąd do jego śmierci. W 1227 r. dokonał bowiem wraz ze swym wojskiem zbrojnego najazdu na przedstawicieli polskiego możnowładztwa i duchowieństwa obradującego w Gąsawie (ob. w województwie kujawsko – pomorskim). Uczynił to w odwecie za brzemienny w skutki najazd Pomorza w 1226 r. przez wojska księcia wielkopolskiego Władysława Laskonogiego (który był sojusznikiem Leszka Białego) i Konrada Mazowieckiego (młodszego brata Leszka Białego) wspomagane przez oddziały Prusów. Leszek Biały zginął w czasie ucieczki przed oddziałami Świętopełka. Od tej pory Świętopełk posługiwał się tytułem księcia Pomorza, który brzmiał po łacinie „dux”.

Świętopełk był dwukrotnie żonaty. W literaturze spotyka się informację negowaną przez współczesnych historyków, jakoby pierwszą żoną tegoż księcia miała być Eufrozyna, siostra wspomnianego Władysława Odonica. Co do drugiej żony, nie ma wątpliwości, iż miała na imię Ermengarda i była córką Henryka I Czarnego hrabiego Schwerinu.  Pierworodnym synem Świętopełka, był Jan (zginął w czasie walk z Krzyżakami).  Z pierwszego małżeństwa pochodził Mściwój II i córka Eufemia (I). Warcisław, Salomea i Damroka byli ich przyrodnim rodzeństwem.

Książęta z dynastii Sobiesławiców za swe godło przyjęli lilię, której wizerunek widnieje na zachodniej fasadzie Bramy Chlebnickiej w Gdańsku (nie jest on jednak wierną rekonstrukcją pierwowzoru). Skłócony ze Świętopełkiem jego młodszy brat Sambor II przyjął za swoje godło znak gryfa (zapożyczony od żony, córki księcia meklemburskiego, Matyldy).  Mściwój II po zawarciu sojuszu z książętami wielkopolskimi zapożyczył od nich znaki lwa i orła.

Płaskorzeźba przedstawiająca lilię z fasady Bramy Chlebnickiej w Gdańsku

Mężczyźni z tej dynastii grzebani byli po śmierci na terenie klasztoru cysterskiego w Oliwie (fundowanego w 1186 r. przez Sambora I), zaś żony ich i córki przebywające na Pomorzu – na terenie klasztoru norbertanek w Żukowie (fundowanego w 1212 r. przez Mściwoja I zwanego Spokojnym oraz jego żonę Swinisławę).
Symboliczny sarkofag tych władców znajduje się w katedrze w Oliwie, w południowej części transeptu. Został on ufundowany przez opata Dawida Konarskiego w 1615 r. po zniszczeniu średniowiecznego sarkofagu (zawierającego szczątki Sobiesławiców) w czasie najazdu Husytów w 1433 r., a następnie ich ceglanego grobowca – przez mieszczan gdańskich w czasie konfliktu z królem Stefanem Batorym w 1557 r. Marmurowy siedemnastowieczny sarkofag znajdował się początkowo w prezbiterium; na przełomie XIX i XX w. został przeniesiony do ambitu, a w 1984 r. – w obecne miejsce.

Sarkofag fundacji Dawida Konarskiego z Katedry Oliwskiej

Gród gdański wraz z siedzibą książąt znajdował się na terenie zwanym współcześnie Zamczyskiem. Zajmował obszar pomiędzy placem Obrońców Poczty Polskiej, ul. Tartaczną, kanałem Raduni (ul. Karpią) i Motławą (ul. Wartką).

Jak już wspomniałam ostatnim męskim przedstawicielem opisywanej dynastii był  syn Świętopełka II, urodzony ok. 1230 r., Mściwój II. Wśród historyków zyskał opinię dobrego dyplomaty; zasad twardej polityki nauczył się od Krzyżaków, którym został oddany w młodości (w 1243 r.) przez swego ojca, jako zakładnik i rękojmia porozumienia. Na mocy tegoż porozumienia Krzyżacy mieli oddać Świętopełkowi zamek w Sartowicach (ob. wieś leżąca na północny wschód od Świecia), czego nie uczynili, a zamek został przez nich doszczętnie zniszczony. W związku z niedotrzymaniem warunków umowy przez rycerzy zakonnych wojna pomiędzy wspomnianymi stronami toczyła się nadal. Mściwój był przetrzymywany w Chełmnie. Po próbie odbicia go przez ojca, Krzyżacy wywieźli go do swych posiadłości w Austrii, skąd został uwolniony dopiero w 1248 r. (dzięki nowemu porozumieniu zawartemu za pośrednictwem legata papieskiego Jakuba z Leodium). Wrócił na Pomorze. Od ojca otrzymał własne księstwo ze stolicą w Raciążu.

Katedra w Oliwie

W 1255 r. wspólnie z ojcem prowadził wojnę z książętami wielkopolskimi o Nakło.
Kilka lat później skłócił się z ojcem. Zajął Świecie nad Wisłą. W 1264 r. zawarł układ z wrogiem ojca, księciem zachodniopomorskim Barnimem I. W ramach porozumienia obiecał mu spadek po sobie, bracie Warcisławie i ojcu, czyli  niemal całe Pomorze Wschodnie, zachowując sobie dożywotnie użytkowanie tych ziem na prawach lennika.
W 1266 r. po śmierci ojca Mściwój pozostał w Świeciu. W Gdańsku, zgodnie z wolą Świętopełka rządy przejął Warcisław, któremu ojciec przekazał we władanie także ziemię sławieńską i słupską oraz zwierzchnictwo nad księstwem białogardzkim. Decyzja ojca poróżniła braci; Mściwój postanowił przejąć władzę w gdańskim grodzie.
Jednakże w pierwszej kolejności wsparł powstańców pruskich walczących z Krzyżakami. Tym zaś w 1268 r. przybyła z odsieczą wielka armia króla czeskiego Przemysła Ottokara II. Mściwój został zmuszony do podpisania traktatu pokojowego.

Po wstąpieniu do Zakonu Krzyżackiego stryja Racibora w 1266 r., który zapisał Krzyżakom prawa do księstwa z ośrodkiem w Białogardzie nad Łebą, Mściwój złożył w 1269 r. w Choszcznie (ob. w województwie zachodniopomorskim) hołd margrabiom brandenburskim ze starszej, tzw. joannickiej (stendalskiej) linii władców Brandenburgii. Przekazał im władzę nad księstwem białogardzkim, pozostając ich lennikiem. Akt ten przekreślał wcześniejsze porozumienie z Barnimem.
Niebawem został uwięziony przez stronników swego młodszego brata Warcisława; wkrótce uwolniony dzięki poparciu średniego rycerstwa oraz emigrantów pruskich. W 1270 r. najechał ze swym wojskiem Tczew, pozbawiając władzy swego stryja Sambora II (zajął księstwo lubiszewsko – tczewskie) oraz Gdańsk, gdzie zdetronizował Warcisława II. Dzięki temu zjednoczył pod swą władzą całe Pomorze Wschodnie.
Warcisław schronił się na terenie kasztelanii wyszogrodzkiej (jej terytorium stanowi mniej więcej wschodnią część obecnego powiatu bydgoskiego) należącej do Siemomysła, księcia inowrocławskiego, zięcia Sambora II. Mściwój uprzedził brata, który planował odwet. W 1271 r. zajął teren kasztelanii.
Zawarł sojusz z przeciwnikiem Siemomysła, księciem wielkopolskim Bolesławem Pobożnym (synem Władysława Odonica).
Wiosną tegoż roku Mściwój zwrócił się do margrabiów brandenburskich z prośbą o wsparcie w walce z Warcisławem i Samborem. W zamian zaoferował im lenne zwierzchnictwo nad Gdańskiem i ziemią gdańską. Jednocześnie zawarł porozumienie z Krzyżakami. W tym samym roku zmarł na wygnaniu Warcisław.
Jesienią 1271 r. wojska margrabiów dotarły do Gdańska. Mieszczanie gdańscy, na których czele stał sołtys Arnold poparli Brandenburczyków. Ci zaś złamali umowę z Mściwojem II próbując przejąć władzę w mieście na stałe. W styczniu 1272 r. do Gdańska dotarły połączone wojska pomorsko – wielkopolskie (Mściwoja wsparł Bolesław Pobożny). Po zamarzniętej Motławie podeszły w pobliże grodu, zdobywając je pierwszym szturmem. Rycerze brandenburscy zostali wymordowani (uratowali się tylko, ci, którzy bronili się w wieży grodowej). W związku z tym mieszczanie skapitulowali. Przywódców buntu mieszczan skazano na karę śmierci, aktywniejszych uczestników na banicję, a ich mienie i posiadłości skonfiskowano. Karą zbiorową poniesioną przez miasto była rozbiórka umocnień obronnych, które odbudowano dopiero za czasów Przemysła II (bratanka Bolesława Pobożnego) , księcia wielkopolskiego (który w 1395 r. koronował się na króla Polski). Został następcą Mściwoja w gdańskim grodzie. Stało się tak po zawarciu przez Mściwoja układu z Przemysłem II w Kępnie (w ob. województwie wielkopolskim), na mocy którego pierwszy z nich przekazywał we władanie drugiemu całe Pomorze Gdańskie. Upamiętnia to głaz – pomnik w Kępnie oraz w tablica pamiątkowa umieszczona na ścianie kamienicy przy ul. Wartkiej w Gdańsku.

Widok z Ołowianki na teren zwany Zamczyskiem (konkretnie ul. Wartką)

Decyzja Mściwoja wynikała z kilku powodów. Po pierwsze potrzebował sojusznika do obrony Pomorza przed Krzyżakami, którzy rościli sobie pretensje do większości ziem Pomorza Wschodniego. Krzyżacy bowiem powoływali się na zapisy uczynione niegdyś przez Racibora, Sambora II oraz samego Mściwoja II (z czasów wojny domowej). Po odwołaniu się Krzyżaków do papieża, Mściwój został zmuszony oddać rycerzom zakonnym ziemię gniewską oraz znaczną część Żuław. Potwierdziła to ugoda w Miliczu w 1282 r.
Ponadto Mściwój II nie doczekał się męskiego potomka. A Przemysł II był aprobowany przez możnych Pomorza Wschodniego (ich przedstawiciele złożyli mu hołd w 1291 r.). Zanim jednak doszło do zawarcia układu w Kępnie, Mściwój szukał następcy wśród margrabiów brandenburskich i książąt rugijskich.

Mściwój II był trzykrotnie żonaty. Pierwszą jego żoną była Judyta, córka hrabiego Breny, Dytrycha I z dynastii Wettynów. Po jej śmierci poślubił Eufrozynę, córkę księcia opolskiego Kazimierza, a wdowę po Kazimierzu Kujawskim. Jej synem z pierwszego małżeństwa był Władysław Łokietek. Związek ten zakończył się rozwodem w 1288 r. (podobno Mściwój uzyskał zgodę władz kościelnych na jego unieważnienie). Autorzy podają różne powody takiego obrotu wydarzeń.

Przeczytaj:

Według jednych zadecydowała o tym Eufrozyna po odkryciu związku swego męża z jego siostrą stryjeczną Gertrudą, (młodszą córką Sambora II). Inni zaś sugerują iż mogła to być decyzja Mściwoja, który nie doczekał się z Eufrozyną, męskiego potomka. Dlatego chciał poślubić inną kobietę, aby cel ten osiągnąć. Istnieje jeszcze jeden domysł, iż Przemysł II obawiał się, że księżna jednak urodzi syna, który stałby się dziedzicem władzy w Gdańsku. Dlatego to książę wielkopolski mógł namówić gdańskiego księcia do oddalenia żony.

Prawie siedemdziesięcioletni Mściwój związał się z jeszcze jedną kobietą. Kronika Oliwska podaje: ”Dlatego Bóg pozbawił go [Mściwoja – przyp. aut.] prawowitego następcy tronu za to, że niezgodnie z prawem pojął za żonę oblubienicę Chrystusową z klasztoru słupskiego imieniem Sulka”. Prof. Jerzy Samp nazywa ją „powabną norbertanką ze słupskiego konwentu mniszek, młodziutką Sulisławą”. Autor ten sugeruje, że być może urodziła ona potomka Mściwojowi, jednakże nie mógł on być uznany za prawowitego dziedzica.
Według historyków Mściwój II miał tylko dwie córki z pierwszego małżeństwa: Katarzynę i Eufemię (II). Pierwsza z nich urodziła się ok. 1257 r., zmarła po 1312 r. , druga żyła w latach 1260 – 1317.

Tablica na ścianie kamienicy przy ul. Wartkiej w Gdańsku upamiętniająca m. in. podpisanie układu w Kępnie

Mściwój w czasie zawierania w 1269 r. wspomnianego układu z margrabiami brandenburskimi w Choszcznie postanowił umocnić ten sojusz poprzez zawarcie korzystnych pod względem politycznym, małżeństw swoich córek. Na mocy tych pertraktacji Katarzyna poślubiła księcia meklemburskiego Przybysława II, którego ojciec był jednym z sojuszników margrabiów. Od 1276 r. przebywała wraz z mężem w Białogardzie nad Parsętą; zapewne pod wpływem podjętej przez nią decyzji małżonkowie zamieszkali z czasem na Pomorzu Wschodnim. Z nadania ojca księżniczka otrzymała dla siebie, męża i dzieci Parchowo wraz z okolicą. Miała syna Mściwoja i córkę Ludgardę.
Eufemię zaś wydano za mąż za sojusznika margrabiów, Adolfa V z dynastii Schauenburg, hrabiego Holsztyna – Kilonii, rozpoczynającego samodzielne rządy w części dziedzictwa ojca z rezydencją w Segeberg w Szlezwiku – Holsztynie. Adolf V nie wykluczał przejęcia władzy nad Gdańskiem i Pomorzem wobec braku męskiego dziedzica u swego teścia; od 1273 r. posługiwał się pieczęcią zawierającą w napisie otokowym tytuł „księcia Pomorza”. Eufemia urodziła tylko córkę Elżbietę, z którą zamieszkała po śmierci męża (w domu zięcia, hrabiego Lindau – Ruppin). Została pochowana w klasztorze dominikanów w Neu – Ruppin.

Mściwój II zmarł 25 XII 1294 r. i zgodnie z układem z Kępna jego następcą został książę wielkopolski.
Jego wizerunek widnieje na awersie Medalu Księcia Mściwoja II – honorowego wyróżnienia nadawanego przez władze Gdańska od 1997 r. za wybitne zasługi dla tego miasta.

Fragment ul. Mściwoja w Gdańsku

Maria Sadurska

Dodaj opinię lub komentarz.