Jednym z pierwszych polskich władców był Kazimierz Odnowiciel – wnuk Bolesława Chrobrego, prawnuk Mieszka I. Piast ten niestety nie został patronem żadnej ulicy w naszym mieście, a zasługi, jakie poniósł dla naszego kraju, są nie do przecenienia.
Odbudował go po kryzysie wewnętrznym i po najeździe obcych wojsk, co miało miejsce w pierwszej połowie XI w. Jednocześnie przywrócił granice państwa z czasów panowania jego ojca, Mieszka II. Dlatego potomni nadali mu przydomek Odnowiciel.
Pisząc poniższy artykuł, korzystałam z treści przedstawionych przez historyka, prof. Andrzeja Nowaka w czasie audycji (emitowanej w I Programie Polskiego Radia jesienią 2020 r. w cyklu pt. „Historia żywa”), Wikipedii oraz książki Karola Bunscha pt. „Odnowiciel”, w tym, z załączonego do niej posłowia. Cytaty zawarte w artykule pochodzą ze wspomnianej publikacji Bunscha.
Kazimierz Odnowiciel był synem polskiego króla, Mieszka II i księżniczki niemieckiej Rychezy, którzy zawarli związek małżeński ok. 1013 r. Karol Bunsch podaje, że relacje pomiędzy małżonkami najprawdopodobniej nie układały się najlepiej, skoro Mieszko z czasem rozwiódł się z żoną. „Wyniosła i władcza” Rycheza była siostrą Ottona, palatyna (czyli – według Wikipedii – zarządcy dworu królewskiego) Lotaryngii oraz Hermana – arcybiskupa Kolonii, a także wnuczką cesarza niemieckiego, Ottona II.
Jak podaje rocznik kapitulny krakowski, syn Rychezy i Mieszka, Kazimierz, urodził się 25 VII 1016 r., najprawdopodobniej w Krakowie, gdzie spędził dzieciństwo. Kiedy w 1034 r. zmarł jego ojciec (w niejasnych okolicznościach, może z powodu otrucia), przejął po nim władzę. Próby jej wzmocnienia spotkały się z buntem możnowładztwa i wygnaniem młodego władcy na Węgry, gdzie stał się niejako zakładnikiem tamtejszego króla, Stefana I. Po jego śmierci (za przyzwoleniem następcy węgierskiego tronu) udał się stamtąd do Niemiec, do Saalfeld, gdzie przybywała jego matka. Rychezę bowiem możnowładcy także wygnali z Polski.
W życiu Kazimierza był epizod związany z pobytem w klasztorze. Różne źródła podają rozbieżne daty oraz odmienne cele oddania Kazimierza do klasztoru. W roczniku kapitulnym krakowskim czytamy, iż w 1026 r. książę „traditur ad discendum”, co w tłumaczeniu na język polski oznacza „oddany na naukę”. Z kolei Gall Anonim podaje: „a parentibus monasterio est oblatus ibi sacralis litteris eruditus”, czyli „przez rodziców został ofiarowany, gdzie był kształcony w świętej wiedzy”. Na powyższe źródła powołuje się Karol Bunsch. Z kolei prof. Nowak utrzymuje, iż pobyt Kazimierza przypadł na lata późniejsze. Książę miał przebywać w klasztorze benedyktynów w Paryżu.
Według Kroniki Wielkopolskiej władzę w naszym kraju po wygnaniu Kazimierza i jego matki przejął Bolesław Zapomniany (uważany obecnie za postać na wpół legendarną), który miał być pierworodnym synem Mieszka II, nieślubnym lub pochodzącym ze związku niesakramentalnego. Karol Bunsch wysnuwa hipotezę, że zanim Mieszko poślubił Rychezę, mógł zawrzeć ślub w obrządku pogańskim.
Karol Bunsch przychyla się do hipotezy, iż Bolesław istniał naprawdę. Miałby za tym przemawiać fakt oddania Kazimierza do klasztoru. „Logiczne też jest, że gdyby Kazimierz był jedynym synem Mieszka, ojciec nie oddałby go na mnicha ze względów dynastycznych”. Według tej hipotezy Bolesław miał – zgodnie z wolą ojca – objąć po nim tron. Wymieniony przez Galla Anonima wyraz „oblatus” oznacza „ofiarowanie na mnicha”.
Po przejęciu władzy przez Bolesława, który miał być okrutnym władcą, w Polsce zapanował chaos. Jeden z możnych, Mojsław (określany też mianem Masława lub Miecława) – cześnik na dworze Mieszka II – zbuntował się przeciwko władzy centralnej i utworzył samodzielne państewko na Mazowszu. Popierał najazdy pogańskich ludów, np. Prusów, na ziemie polskie, pozwalał im wkraczać na teren Mazowsza i stąd czynić wypady zbrojne na pozostałe ziemie polskie – w zamian za współudział w łupach. W owym czasie doszło także do buntów ludu. Na ziemiach polskich, a w szczególności w Wielkopolsce nastąpił masowy nawrót do wierzeń przedchrześcijańskich.
Sytuację tę wykorzystał nowy władca Czech, Brzetysław I, który w 1038 r. najechał nasz kraj. Jego wojska dopuszczały się wówczas masowych mordów i grabieży, zabierając do Czech licznych jeńców. Niektóre grody, np. Poznań i Gniezno, zostały doszczętnie ograbione, a następnie spalone. Z Gniezna najeźdźcy wywieźli relikwie św. Wojciecha, Radzyma Gaudentego oraz pięciu eremitów, a także różne drogocenne przedmioty. Bunsch podaje, że należał do nich bardzo ciężki złoty krzyż ufundowany przez Chrobrego (a wg Wikipedii – przez Mieszka I) oraz – jak podaje Bunsch – „trzy złote płyty, największa wagi trzystu grzywien, pięć łokci długa, dziesięć dłoni szeroka”. Były to płyty nagrobne, „bogato sadzone kamieniami i bursztynem”. Łupy zagrabione przez wojska Brzetysława stanowiły „bogactwo, jakiego, nigdy jeszcze nie widziała Praga”. Najeźdźcy splądrowali grób Mieszka I oraz spalili budowle sakralne fundowane przez tego władcę, w tym zamek znajdujący się na wyspie na Jeziorze Lednickim. Spalili klasztory, mnichów wymordowali. Brzetysław oderwał od Polski Śląsk i przyłączył go do swego kraju.
Wspomniane wydarzenia oznaczały wzrost potęgi Czech, co zaniepokoiło cesarza niemieckiego Henryka III (skoligaconego z Piastami poprzez swą żonę), który w tamtym czasie objął tron po śmierci swego poprzednika, Konrada. Henryk obawiał się przyłączenia do Czech wszystkich ziem polskich. Takie umocnione państwo stwarzałoby zagrożenie dla Niemiec, jak również nawrót do kultów pogańskich. A Czechy, podobnie jak i Polskę uważał za swego lennika.
Cesarz zaczął rozważać udzielenie swej pomocy zbrojnej dla wygnanego Kazimierza – by ten mógł powrócić do kraju i odbudować go. Postanowił wesprzeć tę część polskiego możnowładztwa, która oczekiwała na powrót potomka Piastów do kraju. Jednakże traktował Polskę (podobnie, jak Czechy) jedynie, jak swego lennika, dlatego Kazimierz nie mógł liczyć na jego wsparcie w dążeniu do królewskiej korony.
W 1039 r. Henryk III wsparł Kazimierza hufcem pięciuset ciężkozbrojnych rycerzy oraz ofiarował pomoc finansową. Wsparcie dla Kazimierza nadeszło również ze strony władcy Rusi, Jarosława Mądrego, który zainteresowany był pokonaniem Mojsława. Państewko tego samozwańczego władcy graniczyło z Rusią, a jego wojska dokonywały grabieży również na terenach ob. Litwy i Białorusi.
Dla wzmocnienia sojuszu z Rusią, Kazimierz w 1041 r. pojął za żonę siostrę Jarosława, Marię Dobroniegę (wnuczkę cesarza bizantyjskiego, Bazylego II). Karol Bunsch pisał na jej temat następująco, w dniu jej przybycia do Krakowa: „Cerę miała białą i gładką, pod ciemnymi brwiami oczy błyszczące raczej zaciekawieniem niż zmieszaniem lub niepokojem”. Kazimierz z Dobroniegą doczekali się pięciorga dzieci: Bolesława Śmiałego i Władysława Hermana – przyszłych władców Polski oraz Mieszka (prawdopodobnie księcia Kujaw), Świętosławy (wydanej za mąż dzięki zabiegom dyplomatycznym jej brata Bolesława – za przyszłego króla Czech, Wratysława II z dynastii Przemyślidów) oraz Ottona, księcia Szwabii.
Kazimierz Odnowiciel był pierwszym Piastem, którego żona pochodziła z Rusi. Na temat pierworodnego syna książęcej pary, urodzonego najprawdopodobniej ok. 1042 r., następująco pisał Karol Bunsch: „ku czci wielkiego dziada postanowiono chłopczykowi nadać imię Bolesław, które wielką sławę oznacza”.
Historyk Oswald Marian Balzer podaje rok urodzenia Bolesława wcześniejszy o dwa lata. Podważa tę tezę Bunsch. Pisarz powołuje się na następujące fakty historyczne: w roku 1039 (w maju lub czerwcu) zmarł cesarz Konrad II, po nim tron objął Henryk III. To on właśnie pod koniec 1039 r. udzielił pomocy Kazimierzowi. Polski książę nie od razu pojął za żonę Dobroniegę. Jan Długosz podaje jako rok ślubu 1041, stąd bardzo prawdopodobny byłby rok urodzenia pierworodnego syna książęcej pary jako 1042 r.
Drugi syn – wg Długosza urodzony rok później od Bolesława – otrzymał dwa imiona: Włodzisław (utrwalone w tradycji jako Władysław) Herman. Drugie nadano mu na cześć wuja, arcybiskupa Kolonii (brata Rychezy). Władysław był prawdopodobnie kulawy, o czym można domniemywać na podstawie zapisów w kronice Galla Anonima.
Dzieje tej książęcej rodziny wydają się być jeszcze bardziej zagmatwane. Jeszcze inne daty znajdziemy w dziele średniowiecznego kronikarza z Rusi, mnicha pieczerskiego monasteru, określanego mianem Nestora Kronikarza lub Nestora z Kijowa. Podaje on, iż „w tych czasach 1043-50 wydał Jarosław siostrę swoją za Kazimierza”.
Kazimierz odbudował i umocnił administrację świecką i kościelną. Przeniósł stolicę kraju z Gniezna do Krakowa, co związane było, jak już wspomniałam, z całkowitym unicestwieniem dotychczasowej stolicy Polski przez Brzetysława. W czasie jego panowania odbudowano zniszczone grody i osady. W 1047 r., przy pomocy Jarosława Mądrego, Kazimierz pokonał ostatecznie Mojsława i przyłączył Mazowsze do Polski. W tej wyprawie zbrojnej wzięła licznie udział duża część polskiego możnowładztwa, które zrozumiało, jak zgubne skutki dla kraju niesie za sobą bezkrólewie. Dlatego po powrocie Kazimierza do Polski opowiedzieli się po jego stronie.
Niestety, nie doszło do koronacji Kazimierza na króla Polski. Złożyło się na to kilka przyczyn: brak w Polsce arcybiskupstwa (to arcybiskup koronował króla), którego Kazimierz nie zdołał odtworzyć, następnie sprzeciw polskiego możnowładztwa (które mimo udzielonego poparcia księciu, na jego koronację nie wyraziło zgody) oraz cesarza Niemiec (o czym wspomniałam).
Insygnia królewskie poprzedniego władcy, czyli Mieszka II, wywiozła z Polski Rycheza w czasie chaosu, jaki nastał jeszcze za życia jej męża. Kiedy Mieszka II pozbawił władzy jego starszy przyrodni brat, Bezprym. Mieszko przez pewien czas przebywał na wygnaniu w Czechach. Dopiero po śmierci Bezpryma, Mieszko wrócił na tron.
Kazimierz Odnowiciel ufundował liczne klasztory, w tym prawdopodobnie w Tyńcu; z jego inicjatywy tynieckie opactwo mieli utworzyć zakonnicy przybyli z Francji. Kazimierz odnowił biskupstwo w Krakowie (1046 r.) i we Wrocławiu (w 1051 r.).
W 1040 r. książę ten zbrojnie najechał Śląsk. Na mocy układu zawartego rok później w Ratyzbonie Brzetysław zrzekł się roszczeń do wszystkich ziem polskich (w tym Małopolski), poza częścią Śląska. Druga wyprawa Kazimierza na Śląsk, która odbyła się w 1050 r. przyniosła całkowite wyzwolenie tego regionu spod czeskiego panowania. Brzetysław w odwecie skierował skargę do cesarza; cesarz zwołał zjazd w Goslarze. Spór ten jednakże rozstrzygnięto dopiero na zjeździe w Quedlinburgu w 1054 r., w czasie którego polski władca, w obecności cesarza, zgodził się płacić roczny trybut (w zamian za sprawowanie zwierzchniej władzy nad Śląskiem) wartości pięciuset grzywien srebrnych oraz trzydziestu grzywien złota.
W 1051 r. Kazimierz wraz ze swymi wojskami wsparł cesarza w czasie jego wyprawy zbrojnej przeciwko królowi Węgier, Andrzejowi I. Polacy wzięli udział w bitwie o most pod Rabanicą (Repczą).
Kazimierz Odnowiciel zapoczątkował zwyczaj nadawania ziemi rycerzom w zamian za obowiązek służby wojskowej.
Data śmierci księcia jest sporna. Według Wikipedii jest to 19 III 1058 r. Z kolei w posłowiu Karola Bunscha czytamy: „Nekrolog lubiński podaje dwie daty: 24 października i 28 listopada 1058 r. Tę datę przyjmuje Długosz, opierając się prawdopodobnie na na zaginionym nekrologu tynieckim, można ją przeto przyjąć za trafną, z tym, że Długosz twierdzi, iż Kazimierz zmarł w wieku 44 lat, podczas gdy z rachuby czasu wynika, że zmarł w wieku 42 lat.”
Książę zmarł w Poznaniu i został pochowany w tamtejszej katedrze św. Apostołów Piotra i Pawła (dziś bazylice archikatedralnej) na Ostrowiu Tumskim, czyli w jednym z najstarszych polskich kościołów. Wcześniej pochowano w niej przodków Kazimierza, czyli Mieszka I, Bolesława Chrobrego i Mieszka II.
Dzieło odbudowy kraju kontynuował jego pierworodny syn, Bolesław II, który z czasem zyskał przydomek Śmiały lub Szczodry. Jego największym osiągnięciem była koronacja na króla Polski w 1076 r. Niestety, po dość okrutnej zbrodni na bp. Stanisławie ze Szczepanowa w 1079 r. (dokonanej najprawdopodobniej na rozkaz króla) został wygnany z kraju, a władzę przejął jego młodszy brat, Władysław Herman.
