Ludzie

Poeta i geograf związany z Ziemią Gdańską

Dziś zamierzam przybliżyć sylwetkę Wincentego Pola – pisarza, poety epoki zwanej romantyzmem, geografa i żołnierza Powstania Listopadowego, który urodził się 20.IV. 1807 r. w Lublinie. Gościł parokrotnie na Żuławach i na Ziemi Gdańskiej, którym poświęcił zarówno prace naukowe, jak i literaturę piękną.

Ojciec Wincentego Pola, Franciszek, był spolonizowanym mieszczaninem pochodzenia niemieckiego (według innego źródła był Austriakiem), rodem z Warmii ( z okolic Reszla), który pracował w Galicji jako urzędnik. Matka, Eleonora  wywodziła się z rodziny francuskiej.

Wincenty PolWincenty Pol kształcił się najpierw w gimnazjum we Lwowie, a następnie w kolegium jezuickim w Tarnopolu. Następnie podjął studia na Uniwersytecie Lwowskim (w latach 1824-27). W tamtym czasie poznał kulturę tamtejszego ludu wiejskiego, ujęły go zwłaszcza ludowe pieśni. W nich odnalazł inspirację dla swej twórczości.

W 1830r. wyjechał do Wilna, gdzie został lektorem języka niemieckiego na tamtejszym uniwersytecie. Tam zetknął się z organizacjami, które przygotowywały w konspiracji powstanie zbrojne na Litwie.W kwietniu 1831 r. wstąpił do oddziału partyzanckiego, który po stoczeniu kilku potyczek, połączył się z wojskiem, przybyłego z królestwa Polskiego pod dowództwem gen. Dezyderego Chłapowskiego (1788-1879).

Wkrótce   Pol awansował na porucznika ułanów, otrzymał Krzyż Virtuti Militari. W lipcu 1831 r. wraz z oddziałami gen. Ignacego Giełguda (1755-1807) przekroczył granicę pruską. W międzyczasie został wysłany do Królewca.
W porozumieniu z gen. Józefem Bemem (1794-1850) zorganizował jedną z pierwszych polskich kolumn wojskowych (liczącą prawie 200 oficerów) i wraz z nią pomaszerował w kierunku zachodnim przechodząc również przez Ziemię Gdańską. Echa tej wyprawy znajdziemy w wierszu pt. „Nocleg w Czersku” (w zbiorku „Pieśni Janusza”). Autor oddał w nim serdeczną gościnność, z jaką spotkał się u ludności polskiej na Pomorzu, chętnie słuchającej opowieści powstańczych, proszącej o polskie pamiątki. W utworze pt. „Ponad haftem [zalewem – przyp.aut.] wicher wyje” poeta porównywał przyszłe losy polskiego narodu pod zaborami z ciemną i wietrzną nocą żuławską.

Nuty do pieśni Wincentego PolaTa wyprawa miała  wielkie znaczenie dla przyszłej twórczości Wincentego Pola; tu znalazł inspirację dla swej pracy twórczej. W jego pieśniach odnajdziemy wątki nawiązujące do tej tematyki. Należał do poetów, którzy – cytując Alinę Witkowską – „nadali wartość artystyczną liryce powstańczej i wydobyli jej charakter romantyczny” . W jego „Pieśniach Janusza” (zbiór 51 utworów) można dostrzec nawiązania do piosenek ludowych; ich bohaterem był ułan Janusz, zwykły żołnierz-powstaniec. Stąd też autor zdecydował się na stylizację na język potoczny, zastosował wyrażenia z gwary żołnierskiej, zwroty rubaszne, regionalizmy. Znane pieśni tego poety, to „Maroderka”, „Krakusy” („Grzmią pod Stoczkiem armaty…)”, „Sygnał”,”Mazur”(„Piękna nasza Polska cała…”). Znajdziemy je w śpiewnikach zawierających pieśni powstańcze. Do niektórych pieśni Wincentego Pola skomponowano melodie.

A warto dodać, że twórczość liryczna powstania listopadowego „ugruntowała na długie lata stereotypy polskości i estetyczny obraz wojny traktowanej jak przygoda lub barwne gody zwycięstwa”. To właśnie w nich znajdziemy motyw ułana z szablą, na „wiernym koniku” oraz  „dziewczyny jak malina”.

W tamtym okresie Wincenty Pol pisał również ballady czyli utwory łączące elementy epiki i liryki.

W 1832 r. Wincenty Pol organizował pomoc dla polskich emigrantów. Znalazł się w Saksonii, głównie Dreźnie i Lipsku. Tam nawiązał kontakty literackie i naukowe; w Dreźnie spotkał się miedzy innymi z Adamem Mickiewiczem, Stefanem Florianem Garczyńskim (1805-1833), Antonim Edwardem Odyńcem (1804-1885) i Klaudyną Potocką (1801-1836). W tamtym środowisku   jego „Pieśni Janusza” zyskały rozgłos, jeszcze przed ich opublikowaniem w 1835 r.
Niestety wkrótce zraził się do polskich emigrantów (dał temu wyraz w wierszu pt. „Śpiew z mogiły”, który również znamy, jako pieśń zaczynająca się od słów: „Leci liście z drzewa”  ), postanowił wrócić do Galicji. Zamieszkał w Mostkach koło Lwowa (pod koniec lata 1832 r.). Zbliżył się do środowiska, któremu patronował książę Adam Czartoryski (1770-1861) i agitował przeciwko partyzantce płk. Józefa Zaliwskiego (1797-1855). W tamtym czasie napisał cykl utworów pt. „Pieśń o ziemi naszej”.

W latach 1840-44 odbył podróże o charakterze naukowym. Zajmował się geologią i zjawiskami meteorologicznymi. Pojechał w Karpaty, Bieszczady, na Polesie, Wołyń, Pokucie. Był także na Kujawach i w Wielkopolsce. Przybył ponownie na Żuławy, odwiedził Gdańsk, Sopot. Na Pomorzu gościł u tych  samych  rodzin,  które poznał   w okresie Powstania Listopadowego.
Z tamtego czasu pochodzi przejmujący utwór pt. „Na groblach”. Zdaniem publicysty Edgara Milewskiego jest to najbardziej przejmujący obraz powodzi w polskiej literaturze. Autor ukazał w nim obraz powodzi na Żuławach, która miała tam miejsce  dwa lata wcześniej, w nocy z 31.I. na 1.II.1840 r.  Oparł się na relacji naocznego świadka. W utworze tym jest mowa o sytuacji, kiedy wzburzone wody Wisły   przerwały wały; Wisła przedarła się przez tereny zajmowane przez wieś Górki.Osiem gospodarstw zostało nieodwracalnie zalanych przez rzekę, bez straty w ludziach. W efekcie wieś została rozdzielona na dwie części: Górki Wschodnie i Zachodnie, przez  odnogę Wisły, która zyskała nazwę Wisły Śmiałej.

Przełom Wisły z 21.02.1840 r. BG PAN
Pokłosiem tej wyprawy Wincentego Pola były także prace naukowe, między innymi monografia pt. „Żuławy Wiślane”.

W 1848 r. podczas Wiosny Ludów Wincenty Pol współdziałał ze sztabem Gwardii Narodowej we Lwowie, a w latach 1849-52 pracował jako profesor geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim. W dziedzinie geografii był samoukiem. Szeroką wiedzę posiadł dzięki lekturze, badaniom terenowym oraz kontaktom z  uczonymi.

Zapoczątkował na Uniwersytecie Jagiellońskim cykl kursów z geografii fizycznej dla przyszłych nauczycieli oraz serię wyjazdów naukowych ,między innymi w okolice Krakowa, w Pieniny i Tatry.

W 1851 r. wydano drukiem jego cykl wykładów wygłaszanych w tamtym czasie.

Niestety z początkiem 1853 r. usunięto Wincentego Pola ze stanowiska (za rzekomą nielojalność wobec zaborcy), a katedrę geografii zlikwidowano.

W czerwcu 1872 r. został mianowany członkiem Akademii Umiejętności w Krakowie. Tam też zmarł, od kilku lat niewidomy, 2. XII. 1872 r. Pochowano go w Krypcie  Zasłużonych w kościele  na Skałce.

Wincenty Pol W twórczości Wincentego Pola bardzo ważne miejsce zajmuje wierszowana gawęda.  Jako gatunek literacki swą popularność oraz kształt artystyczny zawdzięcza właśnie temu twórcy. Do tego gatunku literackiego zalicza się wspomniany cykl utworów „Pieśń o ziemi naszej”, który powstał w 1835 r., wydany w 1843 r.Wincenty Pol nadał tym utworom charakter diariusza; zamieścił w nich swoje spostrzeżenia odnośnie mijanych w czasie podróży, krajobrazów oraz spotykanych ludzi. Widać w nich zmysł autora jako poety, który zachwyca się pięknem krajobrazów (dostrzeżemy wyraźny uczuciowy związek autora z tą ziemią), geografa odkrywającego „dziwności” przemierzanych przez siebie ziem oraz socjologa dostrzegającego kontrasty społeczne. Poeta dał się poznać jako patriota o demokratycznych poglądach, które z czasem zmieni na konserwatywne. Da temu wyraz w swej późniejszej twórczości. Ta zmiana poglądów Pola, negatywnie odebrana przez społeczeństwo polskie, związana była z wypadkami z okresu rzezi galicyjskiej Jakuba Szeli, podczas której poeta został ranny i porwany przez chłopów podburzonych przez zaborcę.

Inna gawęda Wincentego Pola to: „Historia szewca Kilińskiego”, napisana w 1833r., wydana dziesięć lat później; autor oparł się na pamiętnikach owego tytułowego szewca-pułkownika, wykreował nowy typ bohatera literackiego; posłużył się językiem potocznym, stylizowanym na mowę ludową.

Za najwybitniejszy utwór tego gatunku uważane są  „Przygody J. P.Benedykta Winnickiego” (wydany w 1840 r.) oraz ich kontynuacja napisana  w latach pięćdziesiątych: „Senatorska zgoda” (1854r.) i „Sejmik… w Sądowej Wiszni” (1855). Wincenty Pol napisał jeszcze inne gawędy: „Stryjankę” i „Pacholę hetmańskie” (1862).

Charakterystyczne cechy gawędy to narracja stylizowana na gawędową prostotę, język pełen potocznych zwrotów, rodzajowe scenki. Wincenty Pol ukazał w swych gawędach kulturę sarmacką, bohatera „rubachę” wraz z jego horyzontem myślowym i moralnym oraz językiem archaizowanym na polszczyznę osiemnastowieczną. Dlatego te utwory uznano za „zwierciadło czasu”, za dokument szlacheckiej przeszłości.

W późniejszych gawędach można dostrzec zmianę poglądów autora (o czym wspomniałam) oraz tendencje moralizatorskie – przedstawianie bohatera – szlachcica sarmatę jako wzór do naśladowania.

W 1855 r. Wincenty Pol napisał utwór pt. „Mohort” – poemat stylizowany na rapsod bohaterski o „rycerzu niezłomnym, który sto lat prawie spędził na ordynansie Rzeczypospolitej, strzegąc jej wschodnich granic”.

Wincenty Pol jest też autorem „Obrazów z życia i natury”, które reprezentują prozę okresu międzypowstaniowego.

W 1861 r. Wincenty Pol wydał podręcznik dla kleryków pt. „Geografia Ziemi Świętej w dwóch księgach”, za który otrzymał Krzyż Kawalerski Orderu św. Grzegorza od papieża Piusa IX.

Ostatnie jego utwory to: „Legenda o św. Janie Kantym… (1868 r.) oraz „Pan Starosta Kiślacki”  (1873 r.).

W latach 1875-88 ukazało się zbiorowe wydanie dzieł literackich Wincentego Pola pt. „Dzieła wierszem o prozą”.

Podobno Adam Mickiewicz tak doradzał Wincentemu Polowi:

„(…) pisz i rzucaj, co napiszesz, na los szczęścia , a jeżeli poezje twoje obejdą w odpisach ziemie polskie i powrócą do ciebie, jeżeli je będą przepisywać i śpiewać, i podawać sobie, nie pytając o to, skąd się wzięły i kto je napisał, jeżeli, jako wędrowne ptaki powrócą do Ciebie nie tym szlakiem, jakim świat obleciały – wówczas możesz poezje twoje drukować na śmiało, bo staną się one nie twoją, ale cząstką własności narodu” („Rozmowy z Mickiewiczem”, 1933 r.).

Kornel Ujejski (1823-1897) napisał rozprawę pt. „O Januszu i panu Wincentym Polu”, która weszła w skład „Listów spod Lwowa” (wydanych w 1860 r., a wcześniej drukowanych w „Dzienniku Literackim”). Miała ona charakter oskarżycielski; autor krytykował zmianę przekonań politycznych Wincentego Pola. Ujejski potępił konserwatyzm poety, który „>się państwem opatrzył< , stając się pisarzem ugody społecznej i serwilistycznej ostrożności wobec władz zaborczych”. Sam Wincenty Pol sprowokował Ujejskiego  wydając w Warszawie, w 1859 r. „Pieśń o ziemi” ( utwór wydany pierwotnie pod tytułem „Pieśń o ziemi naszej”, ale pozbawiony przez poetę, treści społecznych i narodowych). Kornel Ujejski zarzucił Polowi sprzeniewierzenie się wartości duchowych narodu, który teraz, jako „najwyższa instancja moralna”, ma za zadanie osądzenie poety.

Wydania dzieł literackich Wincentego Pola:

„Dzieła poetyckie” t.1-4, oprac.  J. Sroczyński, M. Wiśniowiecki, wyd. Lwów 1921 r.

„Wybór poezji” oprac. i wstęp M. Janion , przypisy M. Grabowska, Wrocław 1963 r.

„Pieśni Janusza” ,J. Kallenbach, Kraków 1920 r.

„Pieśń o ziemi naszej” J.Zawiliński , wyd. III ,Kraków 1929 r.

„Mohort” , A. Łucki , wyd. II , Kraków 1925 r.

W Sobieszewie, na ścianie Domu Kultury przy ul. Turystycznej znajduje się tablica pamiątkowa ufundowana ku czci Wincentego Pola. W tym budynku mieści się Izba pamięci Wincentego Pola, w której gromadzone są pamiątki po poecie.

Na Wyspie Sobieszewskiej można odbyć wycieczkę rowerową Szlakiem Wincentego Pola. Szlak turystyczny Wincentego Pola wiedzie też przez  Beskid Niski.

Tablice upamiętniające tego wielkiego człowieka można zobaczyć także w innych miejscowościach np. w Reszlu (na ścianie północno-wschodniej wieży tamtejszego zamku) albo w Rzepedzi w Bieszczadach. W Lublinie upamiętniono Wincentego Pola umieszczając tablicę na fasadzie domu, w którym poeta urodził się (na poniższym zdjęciu).

źródło: domena publiczna

Wincenty Pol patronuje ulicom w różnych miastach, również w Gdańsku (na zdjęciu).

z archiwum autorki

Muzeum biograficzne Wincentego Pola mieści się w klasycystycznym modrzewiowym dworku z końca XVIII w. wzniesionym pierwotnie na terenie folwarku Firlejowszczyzna niedaleko Lublina. Należał on niegdyś do ojca Wincentego Pola. Po wyjeździe rodziny Polów do Lwowa został sprzedany. W 1860 r. został przekazany ponownie Wincentemu Polowi jako dar Obywateli Województwa Lubelskiego. W 1969 r. dworek został przeniesiony do Lublina, na posesję przy ul. Kalinowszczyzna 13 (pierwszy obiekt muzealny tworzonego tam skansenu). Otwarcie  muzeum Wincentego Pola miało miejsce 2.XII.1972 r. Po zmianie lokalizacji skansenu obiekt przekazano Muzeum Okręgowemu w Lublinie. W latach dziewięćdziesiątych dworek podpiwniczono, celem uzyskania dodatkowych pomieszczeń ekspozycyjnych.

Poniższe zdjęcia pochodzą ze strony internetowej Muzeum Lubelskiego w Lublinie. Przedstawiają dworek rodziny Polów – dawniej, w majątku Firlejowszczyzna i dziś – w Lublinie.

Już w XIX w. imieniem Wincentego Pola nazwano schronisko Towarzystwa Tatrzańskiego w Dolinie Roztoki.

Biografie Wincentego Pola zawarte są w opracowaniach:

„Pomorscy patroni ulic Trójmiasta” – red. Stanisław Gierszewski, Biblioteka Towarzystwa Przyjaciół Gdańska, 1977 r.

„Wybitni Polacy w Królewcu XV-XX w.”, Sławomir Augusiewicz, Janusz Jasiński, Tadeusz Oracki, Olsztyn 2005 r.

„Wybitni Geografowie Uniwersytetu Jagiellońskiego”, Zygmunt Górka, Kraków 1999 r.

„Polski Słownik Biograficzny”, Kraków 1982-1983 r.

Maria Sadurska

 

Dodaj opinię lub komentarz.