Tym razem tekst wyjątkowy z dwóch powodów. Po pierwsze: opublikowałem go już przed laty (w 2011 r.). Myślę jednak, że wart jest przypomnienia – chociażby z tego względu, że prezentuję razem z nim nowe pocztówki. Po drugie: tekst, w odróżnieniu od pozostałych z cyklu Miniatury z dziejów Twierdzy i Garnizonu Gdańsk, wykracza zdecydowanie poza rok 1920 r. Dotyczy pomnika, który powstał już w okresie międzywojennym. Ponieważ jednak jego genezy należy szukać właśnie w dziejach gdańskiego garnizonu, przedstawiam go w tej serii, przy okazji nakreślając dzieje także samej jednostki, której był ów pomnik poświęcony…
W latach 1880-1882 zbudowano w Nowym Porcie koszary przeznaczone dla fizylierów 4 Pułku Grenadierów (3 Wschodniopruskiego). Od 1884 r. stacjonował w nich obok batalionu piechoty, także batalion artylerzystów. Jego żołnierze mieli obsługiwać stanowiska artyleryjskie strzegące wybrzeża Zatoki Gdańskiej, a w szczególności wejścia do portu gdańskiego. Początkowo byli to żołnierze z 2 Pomorskiego Pułku Artylerii Ciężkiej (2 Pommersches Fussartillerie-Regiment; 2 FuAR). 1 kwietnia 1911 r. wyznaczone baterie wchodzące w skład tego pułku zostały przeznaczone do stworzenia nowego oddziału. Stały się one podstawią nowego, „siostrzanego” 17 Pułku Artylerii Ciężkiej (2 Zachodniopruskiego), czyli 17 Fussartillerie-Regiment (2 Westpreussisches), w skrócie: 17 FuAR. Do końca wojny dowództwo oraz pierwszy batalion tego pułku stacjonował w Nowym Porcie, zaś drugi batalion w Piławie (Pillau, dziś ros. Bałtijsk). Pierwszym dowódcą nowej jednostki został płk D. Bansi, którego 22 marca 1912 r. zastąpił mjr Hans Gravenstein.
Po ogłoszeniu mobilizacji w sierpniu 1914 r. część żołnierzy 17 FuAR została wysłana do szkolenia nowych oddziałów oraz na front, jednakże baterie pozostały na swoich pozycjach w Brzeźnie, Nowym Porcie, rejonie Wisłoujścia i na Stogach. Dopiero po powstaniu i szybkim wyszkoleniu jednostek Obrony Krajowej (Landwehry), które zastąpiły 17 FuAR w dotychczasowych zadaniach, jednostka została wysłana do działań bojowych. Miało to miejsce w 1916 r. 17 FuAR brał udział w walkach w Rosji, na Bałkanach, w Turcji, Belgii i Francji. Pierwszy batalion walczył od stycznia 1916 r. pod Verdun, następnie m. in. w Szampanii. Drugi został użyty w walkach w Galicji, gdzie brał udział w niemieckiej kontrofensywie i przełamaniu linii frontu, został potem rzucony aż pod Rygę. Trzeci batalion (sformowany w 1915 r.) walczył w Rosji (nad rzeką Szczarą, pod Baranowiczami), a następnie wszedł w skład sił okupacyjnych na Ukrainie. Z końcem 1918 r. zarówno drugi, jak i trzeci batalion zostały przerzucone na front zachodni. Na koniec warto wspomnieć, że pododdziały rezerwy 17 FuAR brały także udział w ciężkich walkach już w 1914 r. pod Łodzią.
Po zakończeniu działań wojennych przeprowadzono demobilizację. 1 października 1919 r. 17 FuAR został rozwiązany. Tradycje pułku przejęła 9 bateria 2 Pułku Artylerii Reichswehry, stacjonująca w okresie międzywojennym w Itzehoe (garnizon położony na północny-zachód od Hamburga). Powstały też stowarzyszenia byłych żołnierzy 2 i 17 FuAR, a także stowarzyszenie oficerów dawnego 17 FuAR.
To właśnie na walnym zebraniu ostatniej z organizacji, związku oficerów dawnego 17 FuAR, w dniu 28 sierpnia 1923 r. podniesiono po raz pierwszy kwestię ufundowania pomnika poświęconego poległym żołnierzom 17 FuAR. Inicjatorem był (wówczas już generał) H. Gravenstein. Wybrano komisję, która zająć miała się realizacją projektu (pracom komisji przewodniczył pułkownik w stanie spoczynku D. Haardt). Ostatecznie z końcem 1924 r. udało się uzyskać obietnice wsparcia projektu także przez związek byłych towarzyszy broni z 2 FuAR oraz przede wszystkim przez władze miejskie. Administracja kurortu Brzeźno, zobowiązała się ponadto do uporządkowania miejsca, w którym miał stanąć przyszły pomnik. W ciągu następnych trzech lat, do 1927 r., odbyła się zbiórka funduszy. W tym samym czasie wybrano także na projektanta pomnika znanego gdańskiego architekta Adolfa Bielefeldta, a realizację samego monumentu powierzono rzeźbiarzowi Franzowi Lehmannowi-Siegmundsburgowi. Kamień węgielny pod budowę pomnika położono 6 maja 1928 r. Monument stanął w nadmorskim lesie w Brzeźnie (dziś parku), na terenie dawnej baterii artyleryjskiej (plażowej – Strandbatterie; bateria została zbudowana w 1896 r., w 1905 r. częściowo ją rozbudowano, a ostatecznie w latach 1912-1913 zmodernizowano; podobnie jak większość fortyfikacji gdańskich, została ona częściowo wysadzona w powietrze lub rozebrana).
Całościowy koszt postawienia pomnika wyniósł około 10 tys. gdańskich guldenów. Uroczyste odsłonięcie pomnika miało miejsce w niedzielę, 2 września 1928 r. W uroczystości wzięli przedstawiciele środowisk kombatantów i weteranów wojennych, policji gdańskiej oraz władz miejskich. Specjalne telegramy z okazji odsłonięcia pomnika przesłał Kronprinz Wilhelm z małżonką, a także przebywający na emeryturze generał feldmarszałek August von Mackensen, ostatni naczelny dowódca XVII Korpusu Armijnego z czasu pokoju.
Pomnik zyskał formę wysokiego na 15 metrów prostopadłościanu o średnicy 1,3 metra, zwieńczonego złotą kulą o takiej samej średnicy. Cokół zdobiły dwie tablice, zarówno od strony morza, jak i lasu. Na tej pierwszej widniał napisał: „1914-1918. Ku wiecznej pamięci dzielnych, poległych żołnierzy z 17 Pułku Artylerii Ciężkiej (2 Zachodniopruskiego) i jego wojennych formacji” („1914-1918. Den tapferen Gefallenen des 2 Westpreußischen Fußartillerie-Regiments Nr. 17 und seiner Kriegsformationen zum ewigen Gedächtnis”), natomiast na drugiej: „Wierni aż do śmierci! W wykonywaniu świętego obowiązku wobec Ojczyzny poległo 60 oficerów i 762 podoficerów oraz szeregowców” („Bis in den Tod getreut! In heiliger Pflichterfüllung starben den Tod für daß Vaterland 60 Offiziere und 762 Unteroffiziere und Mannschaften”).
Na tym zdjęciu doskonale widać, że pomnik został posadowiony na pozostałościach dawnej Baterii Plażowej
W ciągu kolejnych lat pod pomnikiem rokrocznie odbywały się uroczystości poświęcone poległych żołnierzom (w czasie II wojny światowej przede wszystkim w marcu, podczas Święta Sił Zbrojnych – Tag der Wehrmacht). Pomnik, choć mocno uszkodzony podczas działań wojennych w marcu 1945 r., przetrwał prawdopodobnie do końca lat pięćdziesiątych, kiedy to – według niektórych relacji – został ostatecznie rozebrany.
Czy wiesz, że…
… opisywany pomnik nie był jedynym upamiętniającym dawne jednostki pruskiego garnizonu i poległych żołnierzy, który pojawił się w Gdańsku w okresie międzywojennym? Pomniki (w różnej formie) stanęły m. in. na Stogach (1921 r.), w Emaus (1922 r.), na cmentarzu garnizonowym (1925 r.), we Wrzeszczu (1927 r.), przy dzisiejszej ul. Okopowej (1933 r.) i na osiedlu Kolonia Rzeszy (1939 r.).
Jeśli dysponują Państwo informacjami, na podstawie którego można byłoby uzupełnić dzieje dawnego Pomnika 17 Pułku Artylerii Ciężkiej w Brzeźnie – proszę o kontakt.
Jan Daniluk
materiał ukazał się pierwotnie w broszurze BFN, a następnie 19 listopada 2014 na stronie www.jandaniluk.pl
W latach 50., być może do końca lat 50., na kolumnie stała jeszcze kula. Sama kolumna istniała jeszcze w roku, hm, 1967… Bywalec Brzeźna od niemowlęctwa…
A propos „kula”. Mamusie ostrzegały dzieci by nie podchodziły zbyt blisko kolumny bo „kula może spaść”. Faktycznie, kula robiła wrażenie jakby mogła spaść. Pewnie dlatego została wcześniej zdjęta…
Pamiętam ten pomnik stojący na stropach bunkrów wśród obrastających alejkę dzikich róż. Tablica była zdarta chyba zaraz w 45 roku, bo jej nie było, tylko starzy mieszkańcy Brzeźna wiedzieli w jakiej intencji stoi. Pamiętam że spacerowały tam tłumy ludzi, jakich dzisiaj już tam nie ma. Komu to przeszkadzało? Historii nie da się zmienić burząc pomniki…….Władza nie rozumie tego do dziś i pewnie nigdy nie zrozumie.