Niedawno minęła trzecia rocznica śmierci znanego gdańskiego rzeźbiarza i architekta, Wiktora Tołkina,  zasłużonego dla powojennej polskiej kultury.

Wiktor Tołkin
Wiktor Tołkin

Wiktor Tołkin urodził się 21.II.1922 r. w miejscowości Tołkacze k. Sokółki.Był prawnukiem powstańca styczniowego.

W latach trzydziestych mieszkał w Kowlu (w mieście, które znajduje się  obecnie na Ukrainie,w obwodzie wołyńskim,a przed wojną było siedzibą  powiatu kowelskiego, w granicach Rzeczypospolitej). Tuż po wybuchu drugiej wojny Wiktor Tołkin, wraz z rodziną przedostał się do Warszawy. Tam kontynuował naukę na tajnych kompletach; w Warszawie zdał też egzamin maturalny. Następnie wstąpił w szeregi Armii Krajowej;został aresztowany i wywieziony 17. XI. 1942 r. do obozu Auschwitz, gdzie przebywał do lutego 1944 r. (został zwolniony dzięki staraniom rodziny).

Wrócił do Warszawy. Wziął udział w Powstaniu Warszawskim,w oddziale Armii Krajowej „Lewar”. Przyjął wówczas pseudonim „Ostoja”. Po klęsce Powstania został wywieziony do obozu jenieckiego (Stalag X B) w Sandbostel k. Bremy).

Po zakończeniu drugiej wojny światowej przez jakiś czas mieszkał w Brukseli,gdzie rozpoczął studia na wydziale architektury.Jednakże niebawem zdecydował się na powrót do Polski.Zamieszkał w Gdańsku, gdzie po wojnie zamieszkali jego rodzice.

W 1946 r.podjął studia na Politechnice Gdańskiej, na wydziale architektury (ukończył je w 1952 r.). Już w 1947 r. wybrał drugi kierunek studiów, mianowicie wydział rzeźby w PWSSP w Sopocie. W tej uczelni studiował pod kierunkiem dwóch sławnych profesorów-rzeźbiarzy: Mariana Wnuka (5.IX.1906-29.IX.1967r.) i Stanisława Horno-Popławskiego (14.VII.1902-6.VII.1997).

W 1952 r. rozpoczął pracę jako architekt w gdańskich biurach projektów, ale już w 1963 r. poświęcił się całkowicie pracy artystycznej. Jego pracownia rzeźbiarska znajdowała się przy ul. Mariackiej 3 ,w której prowadził działalność do końca lat dziewięćdziesiątych XX w.

Wkrótce stał się jednym z głównych twórców monumentalnej rzeźby pomnikowej w powojennej Polsce, często o wydźwięku martyrologicznym, nie tylko w Gdańsku, ale i na Pomorzu. Projektowane przez niego pomniki miały  zwykle formę betonowych brył o dużych gabarytach.
Medal z okazji 50lecia AMG
Medal z okazji 50lecia AMG

Zajmował się także medalierstwem – przykładowo zaprojektował medal upamiętniający 650-lecie  istnienia Ratusza Głównego Miasta w Gdańsku, jak również ufundowany z okazji 50-lecia ówczesnej Akademii Medycznej (od 19.V.2009 r. Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego). Zajmował się projektowaniem wnętrz oraz tablic pamiątkowych (10.V.1999r. odsłonięto w jednej z sal wykładowych wspomnianej  gdańskiej uczelni medycznej  tablicę ku czci jednego z jej organizatorów, prof. Edwarda Grzegorzewskiego).

Wiktor Tołkin był autorem pomników poświęconych tematyce  drugiej wojny światowej. Przykładem jest pomnik „Zaślubiny Polski z morzem”, który znajduje się w Parku im. Stefana Żeromskiego, przy Bulwarze Jana Szymańskiego w Kołobrzegu. Został odsłonięty  3.XI.1963 r.

Pomnik ten przedstawia stylizowaną flagę trzymaną przez grupę postaci. Rzeźba ta jest opatrzona mozaikami oraz masywnymi płaskorzeźbami przedstawiającymi żołnierzy, co ma symbolizować tysiącletnią tradycję oręża polskiego na Pomorzu oraz stanowi odwołanie do prehistorycznych malowideł naskalnych. Ta monumentalna rzeźba upamiętnia akt zaślubin Polski z morzem, który miał miejsce 10 i 11.II.1920r. oraz został powtórzony w marcu 1945r.

Kolejny monument możemy zobaczyć w Gdyni, na Skwerze Gombrowicza, w obrębie gdyńskiego portu, w sąsiedztwie Dworca Morskiego i kapitanatu. Odsłonięty 22.VII.1965r. Wykonany z czterech głazów polodowcowych wydobytych z kanału portowego w Gdyni. Głazy te symbolizują cztery zawody związane z morzem: dokerów, marynarzy, stoczniowców i rybaków. Rzeźba ta nosi nazwę „Ludziom Morza”.
Opatrzona została  cytatem z kroniki Galla Anonima,w przekładzie Franciszka Fenikowskiego: „Dziś synowie się nie trwożą burz ni szumu morskich wód”.

Inny przykład pomnika autorstwa tego artysty rzeźbiarza, to popiersie harcmistrza Alfa Liczmańskiego umieszczone na wysokim kamiennym cokole przed fasadą frontową Szkoły Podstawowej nr 65 (której ów działacz Polonii Gdańskiej i współtwórca przedwojennego gdańskiego harcerstwa, jest patronem) przy ul. Śluza 6 w dzielnicy Gdańska, Dolne Miasto. Także odsłonięty w 1965 r.

W kolejnych latach Wiktor Tołkin nadzorował wznoszenie pomnika na terenie byłego obozu koncentracyjnego Stutthof, upamiętniającego ofiary systemu nazistowskiego – owe sześćdziesiąt pięć tysięcy więźniów różnych nacji, którzy tu stracili życie w czasie drugiej wojny światowej.  Odsłonięcia tego monumentu dokonano 12.V.1968r. Składa się on z dwóch betonowych bloków: poziomego (o długości 48 m), pokrytego reliefami o tematyce martyrologicznej, z wbudowanym relikwiarzem (w którym złożono prochy pomordowanych, a następnie spalonych więźniów) oraz pionowego (o wysokości 11 m, wyrażającego ducha oporu i wolę zwycięstwa.

źródło: domena publiczna

W tym samym roku przy skrzyżowaniu dróg przed Brodnicą Górną, niedaleko wzniesienia Złota Góra (w paśmie morenowych Wzgórz Szymbarskich, na pojezierzu kaszubskim), odsłonięto kolejny monument autorstwa Wiktora Tołkina, ku czci żołnierzy, którzy oddali życie w czasie walk za ojczyznę (zwłaszcza na Pomorzu) podczas drugiej wojny światowej. Określa się go mianem „Bojowników ruchu oporu (czynu partyzanckiego)”. Tworzy go umieszczony na cokole sześcian ozdobiony reliefami figuralnymi, w tym centralnie dużym orłem, a pod nim napis: „Jednością silni”.

W następnym roku odsłonięto inny pomnik autorstwa tego artysty, również o charakterze martyrologicznym. Tym razem upamiętniał on ofiary obozu koncentracyjnego Majdanek w Lublinie. Współautorem pomnika był inż. Janusz Dembek.

Pomnik ten składa się z Bramy i Mauzoleum połączonych ze sobą tzw. Drogą Hołdu i Pamięci.Brama umieszczona jest na ziemnym kopcu obłożonym granitem i wylanym betonem, na którego zboczach znajdują się schody.Jedne z nich prowadzą do Drogi Hołdu i Pamięci. Brama ta ma oddzielać od siebie dwa światy: świat żywych i wolności poza obozem od świata zmarłych i męczeństwa w obozie (artysta nawiązał w ten sposób do „Boskiej Komedii” Dantego). Bramę tworzą dwie trapezoidalne podstawy tzw. pylony (element typowy dla staroegipskich świątyń), na których osadzona jest pozioma konstrukcja rzeźbiarska, wykonana z gliny i gipsu, pokrytych betonem. Jej zwieńczenie jest poszarpane, co ma symbolizować „blok stłamszonych, sprasowanych ciał ludzkich”.

Przy lewym  pylonie  umieszczona jest tablica z następującym napisem:

„Bohaterom Majdanka, którzy walcząc przeciw hitlerowskiemu ludobójstwu o wolność swych narodów i całej ludzkości, broniąc ideałów człowieczeństwa i godności własnej ponieśli tu śmierć męczeńską. Rada Państwa Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej jako wyraz pamięci i hołdu dla ich męczeństwa i walki z faszyzmem nadaje Order Krzyża Grunwaldu 1 klasy. Warszawa 1969 20 września.” Na prawym pylonie Tołkin umieścił swój podpis.

Druga część pomnika to Mauzoleum umieszczone na ziemnym kopcu wylanym betonem i obłożonym granitem. Nad nim znajduje się kopuła pokryta miedzią, ze świetlikiem na szczycie, umieszczona na trzech podporach. Po bokach kopuły umieszczona jest dekoracja rzeźbiarska nawiązująca do formy Bramy. Na kopule jest też napis będący cytatem z twórczości Franciszka Fenikowskiego: „Los nasz dla was przestrogą”. Pod kopułą została wysypana ziemia zawierająca prochy więźniów obozu, pokryta następnie tzw. wodą szklaną.

Uroczyste odsłonięcie nastąpiło 21.IX.1969r.

Wiktor Tołkin jest też autorem  kolejnego pomnika nawiązującego do czasów drugiej wojny światowej, który został odsłonięty w 1978 r. w Płocku. Nosił on nazwę „Czynu Oręża Polskiego”. Pomnik ten prawdopodobnie został zniszczony po okresie przemian ustrojowych w naszym kraju, bowiem nie jest ujęty w obecny rejestr płockich pomników. Nigdzie też nie znalazłam jego opisu ani fotografii go przedstawiającej.

Inna realizacja autorstwa tego artysty,to pomnik Janka Krasickiego (działacza komunistycznego, znanego z antypolskich wystąpień, który zajmował się tworzeniem w Polsce siatki sowieckiej agentury) w Gdańsku. Znajdował się przy ul. Chełmońskiego na Osiedlu Młodych. Został odsłonięty w 1968 r., a zburzono go w 2007 r.  Przedstawiał wykonany w kamieniu portret tego działacza umieszczony na betonowym postumencie.

Według projektu Wiktora Tołkina (zrealizowanego tylko częściowo) nadano w 1987 r. nową aranżację Cmentarzowi  Ofiar Hitleryzmu (uznanemu staraniem środowisk kombatanckich za cmentarz-pomnik) przy ul.Chrobrego 80 w Gdańsku. Ta niezwykła nekropolia otrzymała wówczas ażurowe ogrodzenie utworzone z betonowych krzyży. Na każdej symbolicznej mogile ustawiono  identyczny betonowy nagrobek przypominający kształtem krzyż. Na każdym umieszczono napis z imieniem i nazwiskiem osoby zamordowanej oraz z datą śmierci,jak również  krótką informację  o zmarłym.

Wiktor Tołkin był też autorem pomników  nagrobnych np. prof. Zdzisława Kieturakisa (25.XI.1904-7.XI.1971), wybitnego chirurga, nauczyciela akademickiego, przedstawiciela tzw. wileńsko-gdańskiej szkoły akademickiej, który spoczywa na gdańskim cmentarzu Srebrzysko.

nagrobek prof. Kieturakisa, źródło: domena publiczna

Wiktor Tołkin zmarł 7.V.2013 r. Został pochowany na cmentarzu Srebrzysko.

Grób rzeźbiarza, źródło: domena publiczna

Maria Sadurska

2 thoughts on “Rzeźbiarz i architekt

  • Wiktor Tołkin był również autorem pomnika nagrobnego
    dla Antoniego Suchanka na Cmentarzu Witomińskim w Gdyni

    Odpowiedz

Dodaj opinię lub komentarz.