Projekt modelu powstał w 1994 roku, kiedy Nils Brenning, fizyk z Królewskiego Instytutu Technologicznego, przygotowywał się do referatu w szkole swej córki. Kiedy myślał, jak obrazowo przedstawić Słońce, odkrył, że cały model Układu Słonecznego (Sweden Solar System) zmieści mu się w granicach Szwecji. Szwecja jest wręcz idealna dla Układu Słonecznego.
I taki model powstał. Model SSS powstał w skali 1:20 mln i odzwierciedla wielkości planet i dystans między nimi. Początkowo myślałam, że te miejsca są „w pamięci”, tylko na mapie, ale nie – planety są, istnieją i można je zobaczyć. W czasie mojej wycieczki po Sztokholmie widziałam wprawdzie tylko Słońce i Merkurego, ale cały pomysł został zrealizowany i jest to prawdziwie fajna sprawa. Przede wszystkim działająca na wyobraźnię, bo uzmysławia prawdziwe odległości i wielkości we Wszechświecie. W skład SSS wchodzą planety, planety karłowate, asteroidy, komety oraz księżyce. Model jest ciągle rozbudowywany.
Słońcem została Globe Arena (Globen) – największa sferyczna budowla na świecie o średnicy 110 m – miejsce koncertów, meczów, akrobacji cyrkowych itp. Planety i inne ciała niebieskie zostały umieszczone w linii prostej od Globen (tzn. tak liczymy odległość) – cztery pierwsze jeszcze w obrębie Sztokholmu, pozostałe sięgnęły aż do koła podbiegunowego.
Na to Słońce można wjechać wagonikiem i popatrzeć sobie na Sztokholm z góry.
Merkury znajduje się 2,9 km od Globen na dziedzińcu Muzeum Miejskiego i ma 25 cm średnicy. Na jego powierzchni zaznaczono kratery, a na postumencie różne orbity planety (w związku z precesją Merkurego i teorią względności Einsteina). Model Merkurego jest podgrzewany, bo to najgorętsza planeta, najbliżej Słońca (choć z tym gorącem to nie tak do końca, o czym będzie niżej, a właściwie ciepłem).
Wenus jest 5,5 km od Słońca w Centrum Uniwersyteckim AlbaNova. Ma 62 cm. Pierwszy model Wenus usadowiono w Królewskim Instytucie Technologicznym w 2004 r. przy okazji tranzytu tej planety, ale w 2016 roku Peter Varhelyi wykonał nowy model planety z akrylu, a na pięciu kafelkach otaczających model znajdują się schematyczne opisy: Wenus na niebie jako gwiazda poranna, Wenus na orbicie, fazy Wenus, efekt cieplarniany na Wenus i bogini miłości w różnych kulturach.
Kula jest taka biała, bo wyobraża niezmiernie gęstą atmosferę, która otacza planetę. Efekt cieplarniany widać na pierwszej tablicy z lewej. Ta gęsta atmosfera wraz z dwutlenkiem węgla sprawia, że na Wenus jest bardzo ciepło, cieplej niż na Merkurym, bo panuje temperatura 460 stopni. Pierwszy model miał odsłonięcie w roku tranzytu Wenus, a drugi 9 maja 2016 – w dzień tranzytu Merkurego.
Ziemia w modelu SSS ma 65 cm, a Księżyc 18. Znalazły swoje miejsce w Szwedzkim Muzeum Historii Naturalnej w Cosmonova w odległości 7,6 km od Słońca czyli Globen. Ziemia jest w środku muzeum, a Księżyc w hali biletowej przyczepiony do kolumny w odległości 20 m od Ziemi.
Miedziany Mars załapał się na przedmieścia Sztokholmu – w handlowym centrum Mörby. Ma 35 cm i od Globen dzieli go 11,6 km. Na jego powierzchni wyryto symbole chemiczne wspólne dla Ziemi i Marsa. Mars jest połączony ze stalową płytą symbolizującą Ziemię. To połączenie oznacza gęsty ruch sond kosmicznych.
Gdy po raz drugi byłam w Szwecji w 2013 r., Jowisz był 7,1 m konstrukcją z kwiatów (zwykłym klombem) umieszczoną 40 km od Globen w porcie lotniczym Arlanda. Ale podobnie jak Wenus doczekał się swojej drugiej wersji. W 2019 r. w hotelu Clarion na lotnisku nad wejściem do centrum konferencyjnego zainstalowano planetę jako świetlisty pierścień. Obok umieszczono tablicę z informacjami o tym olbrzymie (Ziemia 65 cm, Jowisz 710 cm), a wzdłuż korytarza prowadzącego do recepcji pojawiły się cztery księżyce galileuszowe.
Z Jowiszem był problem z powodu tej jego wielkości. Trudno było stworzyć tak wielką kulę i ustawić w odpowiednim miejscu tak, by nie zawadzała. Ten sam problem spotkał Saturna. No, ale z Saturnem to ja mam zagwozdkę. Ma mieć 6,1 m średnicy i znajdować się 73 km od Globen – w Uppsali przed domem Celsjusza. Szkopuł w tym, że go tam nie ma. Przekopany internet uparcie wskazuje na to miejsce. Jedno źródło twierdzi, że jest zaznaczony w biegu deptaka, inne, że plany stworzenia ładnego modelu Saturna na szwedzkim uniwersytecie posuwają się naprzód. Ponoć ma to być korona szkolnego planetarium. Może ktoś z Czytelników wie, co się dzieje z Saturnem? Za to w 2010 r. w tym właśnie miejscu, koło domu, w którym pracował Andreas Celsius i znajdowało się pierwsze szwedzkie obserwatorium astronomiczne, powieszono model księżyca Saturna Tytana. Tytan wisi sobie na linkach, a jego obecność o tyle jest istotna, że Instytut Fizyki Kosmicznej w laboratorium Ångström uczestniczył w eksperymentach na pokładzie sondy Cassini, która badała planetę i jej otoczenie. Sondy już nie ma, bowiem w 2017 r. uległa unicestwieniu w atmosferze tego olbrzyma. Ponadto laboratorium Ångström zainicjowało projekt szkolny, w ramach którego uczniowie z okolicy zaprojektowali różne księżyce Saturna i poumieszczali w swoich szkołach w liczbie 32.
Stalowy Uran o średnicy 2,6 m znajduje się w Lövstabruk – 146 km od Globen. Model został zbudowany w elektrowni atomowej Forsmark, gdzie ważną rolę odgrywa oczywiście uran i gdzie nieopodal są złoża tego metalu. Oś Urana ma nietypowe nachylenie, co jest zaznaczone na modelu kolorem czerwonym.
Błękitny model Neptuna znajduje się nad Zatoką Botnicką, 229 km na północ od centrum Układu, ma średnicę 2,5 m i jest zrobiony z akrylu. Neptun, symbolizujący boga wody i morza, znajduje się w centralnym parku Söderhamn, nadmorskiego miasteczka z długą tradycją wędkarstwa i żeglarstwa. Nocą model jest oświetlony od wewnątrz niebieskim światłem. Musi to ładnie wyglądać – tak, jak pięknie prezentuje się Neptun w teleskopach jako błękitna kuleczka.
Kolejnymi obiektami w kierunku północnym są Pluton (planeta karłowata) i jego księżyc Charon, umieszczone 300 km od Globen w miejscowości Delsbo. Pluton ma 12 cm i razem z 6 cm Charonem zostali usadowieni w czymś na kształt grobu w nawiązaniu do królestwa umarłych. Pluton to wszak bóg podziemi, a w okolicy 90 mln lat temu spadł olbrzymi meteoryt, który musiał zniszczyć okoliczne życie. Uderzenie utworzyło system jezior Dellensjöarna. Pluton i Charon zrobione są z podświetlonego kryształu górskiego, a „grobowiec” z rzadkiego minerału, który powstał na skutek uderzenia meteorytu dellenitu.
Jak teraz spojrzymy na mapkę układu zamieszczoną na początku artykułu, to widzimy, że jesteśmy dopiero w jednej trzeciej długości Szwecji, a model kończy się za kołem podbiegunowym 600 km dalej. Do Wstrząsu Końcowego (Termination Shock) musimy pofatygować się 950 km od Globen. To krawędź heliosfery, na której wiatr słoneczny zwalnia do prędkości mniejszej od prędkości dźwięku. Przekroczeniu tej granicy towarzyszy powstanie fali uderzeniowej, która ma charakter fali stojącej. Za WK rozciąga się obszar określany jako płaszcz Układu Słonecznego i jest to granica między heliosferą a gazem galaktycznym. W Instytucie Fizyki Kosmicznej w Kirunie jest to przedstawione jako platforma na placu, symbolizująca zorze polarne (które można w Kirunie obserwować).
To są te najbardziej znane obiekty Układu Słonecznego. Ale również inne znalazły się w tym modelu. Krótko je przedstawię wg odległości od Słońca.
Asteroida Eros
- miejsce: szkoła w Danderyd, projekt szkolny
- średnica: ok. 1,5 mm
- odległość od Globen: 11 km
Model zainaugurowano w Walentynki podczas bliskiego spotkania przez sondę kosmiczną NASA. Eros to bóg miłości. Poniższe zdjęcie jest chyba jedynym, jakie można znaleźć w przepastnych zasobach internetu. Jest maleńkie.
Asteroida Saltis
- miejsce: szkoła w Saltsjöbaden
- średnica: mniej niż 1 mm
- odległość od Globen: 17 km
Asteroidę Saltis odkryto w miejscowym obserwatorium astronomicznym w roku 2000. Zupełnie przypadkowo okazało się, że jej model może być umieszczony tu na miejscu, bo pozwalają na to proporcje odległości. Asteroidę wkomponowano w rzeźbę Bosse Falk, choć prawdę mówiąc, gdzie ten 1 mm tam siedzi, to ja nie wiem. Może to jakieś powiększenie?
Asteroida Westa
- Miejsce: gimnazjum Åva w Täby
- średnica: owalna, ok. 3 cm
- odległość od Globen: 17 km
Model Westy znajduje się przed wejściem do gimnazjum. Umieszczono go w 2017 r. na figurze, której boczne ściany osłaniają palące się świece. Westa to bogini ogniska domowego. Panele przedstawiają symbole Westy, rodzinę planetoid Westy oraz meteoryty spadające na Ziemię, bowiem asteroida bywa ich źródłem po uderzeniach w nią innych ciał. Na samej Weście oznaczono krater meteorytowy Rheasilvia o średnicy w naturze 460 km. Wały tego krateru mają wysokość do 12 km, a wzniesienie centralne ma wysokość 23 km. To jest 3 razy wyżej niż Mount Everest!
Planeta karłowata Haumea
- miejsce: 2047 Science Center w Borlänge
- średnica: 10×7,5×5 cm
- odległość od Globen: 200 km
Haumea jest przedstawiona jako lśniący owal na ciemnoniebieskim tle. Jest spłaszczona, bo obraca się wokół swojej osi bardzo szybko (jeden obrót przez 4 godziny). Posiada dwa księżyce Hi’iaka i Namaka, a w 2017 odkryto, że posiada pierścień. Swoją nazwę planeta zawdzięcza hawajskiej bogini płodności. Ale zanim tę nazwę otrzymała w 2008 r., nazywana była Santa, a jej księżyce Blitzen i Rudolf – od reniferów z zaprzęgu św. Mikołaja.
Kometa Halleya
- miejsce: centrum naukowe Balthazar w Skövde
- średnica: kilka przedstawień
- odległość od Globen: 260 km
Kometę prezentują trzy modele inspirowane rysunkami wykonanymi przez uczniów, a dodatkowo jeden model został uformowany laserem w bryle szkła. W tym miejscu kometa znajduje się w największej odległości od Słońca.
Planeta karłowata Quaoar
- miejsce: biblioteka w Gislaved
- średnica: 6 cm
- odległość od Globen: 340 km
Jest to młody model z 2017 r. o kształcie niebieskiej, szklanej kuleczki. I tak jak kuleczka jest ładna, tak ładnie planeta prezentuje się na wizualizacjach.
Planeta karłowata Iksjon
- miejsce: centrum naukowe Technichus w Härnösand
- średnica: 6,5 cm
- odległość od Globen: 360 km
Nazwa obiektu pochodzi od Iksjona, pierwszego człowieka, który wg mitologii greckiej zabił swojego krewnego. Mitologia mówi, że za ten czyn został strącony do Tartaru, gdzie przykuto go do wiecznie obracającego się, płonącego koła. Jaki jednak jest związek ramienia z tym modelem?
Kometa Swifta-Tuttle’a
- miejsce: centrum nauki Kreativum w Karlshamn
- średnica: < 1 cm
- odległość od Globen: 390 km
Swifft-Tuttle ma wydłużoną orbitę – najbliżej znajduje się koło Globen w centrum Sztokholmu, a najdalej właśnie w Karlshamn, na południowym wybrzeżu Szwecji. W centrum naukowym przedstawiona jest jako kropka na tablicy ze szwedzkim modelem.
Planeta karłowata Makemake
- miejsce: obserwatorium Slottsskogsobservatoriet w parku Slottsskogen w Göteborgu
- średnica: 7 cm
- odległość od Globen: 400 km
Makemake dostała imię po bogu-stwórcy ludzkości wg wierzeń z Wyspy Wielkanocnej i jest trzecią co do wielkości planetą karłowatą w naszym Układzie Słonecznym. Znajduje się w Slottsskogen w Göteborgu niedaleko drzewa właśnie z Wyspy Wielkanocnej.
Interstellar Oumuamua
- miejsce: obserwatorium w Plönninge, region Halland
- średnica: 0,3 mm
- odległość od Globen: 440 km
Astronomowie mieli pewen kłopot z tym obiektem, bo ani to kometa, ani planetoida. Wstrzelił się w nasz układ i kiedyś go opuści. Do tego dziwnie się porusza. Jest wydłużony – 230 m, więc w kosmicznej skali prawdziwe maleństwo. Na tego typu obiekty specjalnie wprowadzono nazwę „interstellar”. Oumuamua jest jego pierwszym przedstawicielem. Prawdopodobnie jest to odłamek planety spoza naszego układu, który został od niej oderwany i wyrzucony. I tak sobie przemierza Wszechświat. Zdarzyło mu się wpaść do nas z dość dużą prędkością i taką też otrzymał nazwę własną, bo Oumuamua to po hawajsku „zwiadowca”, „posłaniec z daleka”. Jego kształt przypomina idealny kształt statku międzygwiezdnego. Interstellar nie jest już widoczny i zostawił zwolenników obcych cywilizacji z wieloma pytaniami, zwłaszcza takimi, jak obiekt wyrzucony z odległego układu gwiezdnego mógł obrać tak precyzyjną trajektorię wewnątrz Układu Słonecznego?
Model w Plönninge jest więc prawdziwie malutki i siedzi w czymś, co przypomina teleskop. Na poniższym zdjęciu Charlotte Helin, przewodnicząca Towarzystwa Astronomicznego w Halland, pokazuje, gdzie się znajduje.
Planeta karłowata Gonggong
- miejsce: obserwatorium Tycho Brahe w Oxie (blisko Malmö)
- średnica: 7,5 cm
- odległość od Globen: 500 km
Gonggong jest jedną z największych planet karłowatych i znajduje się w Pasie Kuipera, około 80 razy dalej od Słońca niż nasza Ziemia. Średnica około 1230 km i kolor czerwony. Ale na początku myślano, że jest biała, więc nieoficjalnie nazywano ją Królewną Śnieżką (Snow White). Orbita jest silnie ekscentryczna i okrążenie Słońca zajmuje 500 lat. Planeta grawitacyjnie oddziaływuje z Neptunem. W Oxie stoi na zewnątrz obserwatorium i jest podświetlona. Gonggong to chińskie bóstwo, jedno z najpotężniejszych o ciele węża, z głową człowieka i purpurowymi włosami. Czy te purpurowe włosy i kolor planety zadecydowały, że taką dano jej nazwę?
Planeta karłowata Eris
- miejsce: centrum naukowe Curiosum w Umeå
- średnica: 13 cm
- odległość od Globen: 510 km
Tu wyjaśnienie nazwy i powiązania z modelem jest proste. Złoty obiekt jest inspirowany konfliktem, jaki wznieciła bogini Eris między Afrodytą, Ateną a Herą, rzucając im złote jabłko z napisem „dla najpiękniejszej”. Pojawienie się planety Eris również zapoczątkowało konflikt, przed jakim stanęła (wówczas) planeta Pluton, bowiem Eris okazała się większa od Plutona. Przez jej odkrycie Pluton został zdegradowany do rangi planety karłowatej.
Planetoida Sedna, kandydatka na planetę karłowatą
- miejsce: centrum naukowe Teknikens Hus w Luleå
- średnica: 10 cm
- odległość od Globen: 912 km
To już jest północna Szwecja, niedaleko koła podbiegunowego. W wierzeniach inuickich Sedna to bogini zamarzniętych głębin, skąd dostarcza Eskimosom foki i wieloryby. Dosyć makabryczny jest mit Sedny, bo jest tam i sodomia, i wzajemne okaleczenia córki i ojca, i morderstwa. Sama planetoida to już właściwie Obłok Oorta. Sedna jest bardzo czerwona, najbardziej czerwona zaraz po Marsie, jednak model jest turkusowy. To te zamarznięte północne morza i lód, z którego jest zbudowana Sedna.
Najmniejszy model przedstawia asteroidę Palomar-Leiden 5025 PL. I jest to kropka na płaskorzeźbie pokazującej schematycznie cały model. Znajduje się 60 km od Globen w parku w Alsike. W rzeczywistości asteroida ma średnicę niespełna 58 m, więc jako kropka liczy sobie jedynie jedną piątą milimetra, a została odkryta w 1981 r. przez słowackiego astronoma Milana Antala w Obserwatorium Astronomicznym UMK w Piwnicach koło Torunia!
