Ludzie

Teofil Lenartowicz – portrecista mazowieckiego krajobrazu

W gdańskiej dzielnicy Przeróbka znajduje się ulica Teofila Lenartowicza, który był polskim poetą doby romantyzmu, a także rzeźbiarzem, etnografem oraz działaczem konspiracyjnym.

Alina Witkowska w swej publikacji pt. „Literatura romantyzmu” określiła go mianem „twórcy unikalnego, naiwno-ludowego tonu w liryce romantycznej”.

Teofil Lenartowicz
Teofil Lenartowicz, Wikipedia.

Pisząc poniższy tekst, czerpałam informacje z powyższej publikacji; z niej będą także pochodzić cytaty, które zawarłam w tekście. Drugim źródłem informacji była Wikipedia.

Teofil Lenartowicz pochodził z drobnoszlacheckiej rodziny herbu Pobóg. Urodził się w Warszawie 27 II 1822 r. w rodzinie Karola, mistrza murarskiego i Marii z domu Kwasieborskiej.

Przyszły artysta ukończył w Warszawie czteroklasową szkołę, po czym rozpoczął pracę urzędniczą. Jako młody człowiek obracał się w kręgu Cyganerii Warszawskiej założonej w 1839 r. Warszawie przez młodych artystów. Należeli do niej między innymi: Roman Zmorski, Seweryn Filleborn, Józef Bohdan Dziekoński.

Nazwę Cyganeria Warszawska nadali tej grupie artystycznej krytycy literaccy dopiero w II poł. XIX w. Sami jej członkowie nazywali siebie „młodymi”, „zapaleńcami” albo jak podaje Alina Witkowska „młodą piśmiennością warszawską”. Publikowali w „Przeglądzie Warszawskim”, „Piśmiennictwie Krajowym” oraz „Nadwiślaninie”, założonym właśnie przez członków tej grupy. W tym ostatnim czasopiśmie zamieszczał również swoje utwory Teofil Lenartowicz, który podobnie jak Cyprian Kamil Norwid, nie był członkiem tej grupy, ale utrzymywał z nią kontakty artystyczne i towarzyskie.

Lenartowicz publikował także m.in w „Przeglądzie Naukowym”, a od 1844 r. w „Bibliotece Warszawskiej”. W 1847 r. w wydawanym we Lwowie „Dzienniku Mód Paryskich” (czasopiśmie poświęconym modzie i literaturze) opublikował poemat „Pierwsze przedstawienie Hamleta”.

Zafascynowany polską kulturą ludową wraz z artystami należącymi do Cyganerii odbywał piesze wędrówki po polskich wsiach. Uczestnicy tych wędrówek notowali podania ludowe, zwyczaje i obrzędy, w czym pomagał im Oskar Kolberg – znany etnograf i kompozytor.

Oskar Kolberg
Oskar Kolberg, Wikipedia.

Z Oskarem Kolbergiem Teofil Lenartowicz odbył podróż po Galicji (prawdopodobnie w 1842 r.). Poznał wówczas Wincentego Pola – podróżnika, geografa, a zarazem poetę.

Być może również w czasie tej podróży Lenartowicz odwiedził również Tatry, na co może wskazywać wierny opis Morskiego Oka w jego wierszu pt. „Strzelec”. Jest to jedno z pierwszych, wiernych przedstawień tego tatrzańskiego jeziora w naszej poezji.

Lenartowicz angażował się również w działalność konspiracyjną na rzecz odzyskania niepodległości; zagrożony aresztowaniem przez władze rosyjskie schronił się w 1843 r. w Poznaniu. W podobną działalność zaangażował się ponownie w zaborze rosyjskim w 1848 r., tuż po wybuchu Wiosny Ludów. Poszukiwany przez władze przeniósł się tym razem do Krakowa, gdzie kontynuował działalność niepodległościową. Wkrótce jednak musiał opuścić Kraków. Od 1849 r. przebywał w Saksonii (w Dreźnie), następnie w Łużycach i w Wielkopolsce.

W 1852 r. udał się na emigrację do Paryża, gdzie przebywał do 1855 r. Potem mieszkał w Rzymie, gdzie w 1858 r. poślubił Zofię Szymanowską, malarkę i poetkę, z którą miał syna Jana, zmarłego w wieku dziecięcym. Zofia była przyrodnią siostrą Celiny, żony Adama Mickiewicza. Zmarła w 1870 r. z powodu zapalenia płuc.

Od 1860 r. Lenartowicz mieszkał we Florencji. Żył w biedzie. Utrzymywał się z pracy artystycznej jako rzeźbiarz. Tworzył rzeźby portretowe i nagrobki. W latach 1879-83 był zatrudniony na uniwersytecie bolońskim, gdzie prowadził regularne wykłady z literatur słowiańskich. W latach 1888–1893 był członkiem honorowym Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

Utrzymywał korespondencję z Józefem Ignacym Kraszewskim, Marią Konopnicką, Juliuszem Kossakiem.

Zmarł 3 II 1893 r. we Florencji. Został pochowany w Krypcie Zasłużonych na Skałce w Krakowie.

Teofil Lenartowicz był silnie emocjonalnie związany z Mazowszem. Nazywał siebie Mazurzyną, biednym Mazurzyną lub lirnikiem mazowieckim. Był także świetnym „portrecistą krajobrazu” tegoż regionu. „Jego sławę ugruntowała liryka jednego tonu – ludowego” właśnie z Mazowsza.

Zofia Szymanowska
Zofia Szymanowska, Wikipedia.

Dla poezji Lenartowicza znamienna jest „ludowa prostota, zwykłość, a także wiejska autentyczność”. Poeta uważał lud za swego rodzaju „odrębność kulturowo-duchową, trochę także społeczną”. Nie należał do poetów „piewców niedoli ludu”. Biedę traktował raczej jako nieodłączny element egzystencji tej warstwy społecznej, „dramat życia rozgrywany pomiędzy dolą i niedolą jako znamionami bytu”. Bieda była na wsi zawsze bardziej bardziej wyrazista, bardziej dostrzegalna niż w mieście. Była niegdyś stałym elementem wiejskiej egzystencji, porządku życia mieszkańców wsi.

Ten porządek życia na wsi był od wieków ściśle powiązany z rytmem przyrody; człowiek był zależny od niej, żył z nią w symbiozie. W twórczości Lenartowicza „zanikał przedział pomiędzy człowiekiem z ludu a wiejską przyrodą”.

Lenartowicz starał się ponadto przedstawiać w swych utworach świat oczami mieszkańca wsi, z jego perspektywy – „dla którego on sam, jego dola i przyroda stanowią jednorodną całość”. Z perspektywy człowieka prostego „o uczuciowości spontanicznej”, poetyckiej duszy, często naiwnego, który potrafi wzruszyć się pięknem świata. Pogodzonego ze swym losem, który wierzy, że Bóg po śmierci wynagrodzi mu wszelkie ziemskie krzywdy.

Lenartowicz ten wiejski świat pełen harmonii i piękna kreował na swego rodzaju idyllę, jednakże pozbawioną „sentymentalnej słodyczy”. Stąd nazywano ją „idyllą zranioną”. Jej nieodłącznymi elementami były zawsze niedola i cierpienie.

Powyższa tematyka znamionowała zwłaszcza wczesną twórczość Lenartowicza. Utwory z tego okresu uznawane są za najpiękniejsze, najlepsze, najwartościowsze w jego dorobku. Charakteryzuje je również „manifestacja ludowej mazurskości”. Zostały wydane w takich tomikach, jak: „Polska ziemia (w obrazkach)” (1848–1850 r.), „Lirenka” (1855 r.) i „Nowa lirenka” (1859 r.). Niemniej Lenartowicz tworzył wiersze „w duchu ludowym” przez całe swoje życie, również na emigracji, gdzie spożytkował (…) swoją wrażliwość, pamięć i znajomość ludu”, co zawdzięczał swoim wędrówkom z lat młodzieńczych.

Tadeusz Kościuszko
Tadeusz Kościuszko, Wikipedia.

Historyk literatury, Juliusz Kleiner, zauważył: „Nigdy jeszcze w naszej poezji artystycznej nie zabrzmiały tak czysto i tak wyraziście tony ludowe, jak w „Lirence” i w „Nowej Lirence”. (…) Dźwięczność wiersza i świetlistość obrazowania zespolił Lenartowicz z prostotą i bezpośredniością uczucia. Promieniami poezji ozłacał twardą, codzienną pracę chłopa mazurskiego”.

Zapewne jednym z bardziej znanych wierszy Teofila Lenartowicza (z tomiku „Lirenka”) jest „Złoty kubek”, którym zachwycali się tacy poeci, jak Cyprian Kamil Norwid i Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, autorka wiersza pt. „Lenartowicz”, będącego właśnie parafrazą „Złotego kubka”.

Inny wiersz Lenartowicza, zatytułowany „Kalina” spopularyzował Ignacy Komorowski – polski kompozytor i wiolonczelista, napisał do niego muzykę.

Teofil Lenartowicz podejmował tematykę ludową również w swoich utworach epickich. Należą do nich: „Mały światek” (1851 r.) – „poemat opisowy zamknięty w schemacie czterech pór roku (…) szczęśliwe miejsce małego światka mazowieckiej wsi z jej gospodarzem, rolnikiem-oraczem”, a także wiersze „Jak to na Mazowszu” (1849 r.), „Wiecznie to samo” (1854 r.).

Lenartowicz pisał również utwory o tematyce patriotycznej. Zapewne najbardziej znanym z nich jest poemat liryczno-epicki „Bitwa Racławicka” (ukończony w 1858 r., rok później wydany w Paryżu), w którym Lenartowicz odwoływał się do „chłopskiego patriotyzmu i mitu Kościuszki jako ludowego przywódcy”. Opis bitwy został przedstawiony z punktu widzenia jej uczestników – chłopów – słynnych kosynierów. Ten poemat Lenartowicza stał się inspiracją dla innych artystów: Władysława Anczyca – filologa, muzykologa, zarazem pianisty – autora widowiska dramatycznego „Kościuszko pod Racławicami” z 1881 r. oraz prawdopodobnie również dla malarzy, Wojciecha Kossaka i Jana Styki, twórców słynnej „Panoramy Racławickiej”.

W dorobku Teofila Lenartowicza znalazły się także utwory o tematyce prasłowiańskiej, czego przykładem jest epicki poemat „Wanda”. Tytułowa bohaterka została w nim przedstawiona – wbrew polskiej tradycji romantycznej – na wzór postaci z mitologii germańskiej, jako „mocarna rycerska dziewica, która orężnie staje do boju i zabija w pojedynku wodza Germanów”. Zapewne inspiracją dla Lenartowicza była tu twórczość operowa Wagnera.

Ul. Lenartowicza w Gdańsku
ul. Lenartowicza w Gdańsku.

W utworze pt. „Gladiatorzy” nawiązał do wątku walk tytułowych gladiatorów z czasów starożytnego Rzymu.

Nie wszystkich twórczość Teofila Lenartowicza zachwycała. Bardzo niepochlebnie wypowiadał się o niej, jako o „sztuce prymitywnej”, Julian Krzyżanowski – historyk literatury, badacz literatury ludowej, pedagog. Określił jej autora mianem „lirnika z łaski bożej”.

Niemniej poeta ten został patronem polskich szkół (np. Szkoły Podstawowej nr 72 w Krakowie) oraz ulic w różnych miastach, jak chociażby na gdańskiej Przeróbce.

Maria  Sadurska

Dodaj opinię lub komentarz.