„W obcej gdzieś krainie / Kamień twój grobowy”

Kiedy odwiedzam cmentarze, moją uwagę przykuwają stare, nierzadko omszałe pomniki nagrobne, bardzo często z nieczytelnymi napisami. Intryguje mnie, kto w nich spoczywa, kim był, czym się zajmował, co pozostawił potomnym?

Tej wiosny spacerując po gdańskim cmentarzu Srebrzysko zwróciłam uwagę właśnie na jeden z takich grobów. Moją ciekawość spotęgował widok wieńca ze sztucznych kwiatów z szarfą z napisem „PRO MEMORIA ZASP” oraz wyryty w kamiennej płycie symbol teatru: dwie maski teatralne; atrybuty dwóch greckich Muz: Melpomene i Thalii – opiekunek dramatu i komedii. Poniżej data urodzin i śmierci: 1891 – 1963.

Nie było łatwo odczytać imię i nazwisko osoby spoczywającej pod płytą nagrobną. Wyryte w płycie nagrobnej napisy były częściowo zatarte. Jednak udało się. W tym grobie spoczywa urodzona we Lwowie, raczej zapomniana polska aktorka, Helena Sokołowska.

Jej biogram znalazłam w internetowej „Encyklopedii Teatru Polskiego”. Autor biogramu zastrzega, iż „niektóre z podanych tu wiadomości mogą dotyczyć innej aktorki Haliny Sokołowskiej – Łuszczewskiej” (1895 – 1970), w latach 1929 – 39 mieszkanki Gdyni, po zakończeniu II wojny światowej – przez kilka lat zamieszkałej w Gdańsku.Przy niektórych informacjach zamieszczonych w biogramie Heleny Sokołowskiej pojawia się tryb przypuszczający: „prawdopodobnie”. Co oznacza, iż życiorys lwowskiej aktorki zawiera wiele niejasności. Nie znalazłam niestety  żadnej fotografii tej aktorki.

W tytule swego artykułu zamieściłam cytat z wiersza Marii Konopnickiej pt. „W rocznicę Szopena” z tomu poezji pt. „Linie i dźwięki, Kraków 1897”. Wyjaśnię, iż poetka posłużyła się tu celowo formą spolszczoną nazwiska słynnego kompozytora: „Szopen”. Nie jest to zatem ani mój błąd, ani autora strony internetowej, na której można przeczytać wiersze Konopnickiej. Potwierdzenie znalazłam w pracy pt. „Poezja Marii Konopnickiej i pieśń” Małgorzaty Sokalskiej z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Dwa pierwsze wersy z tego wiersza: „W obcej gdzieś krainie / Kamień twój grobowy” odnoszące się do Fryderyka Chopina, którego doczesne szczątki spoczęły „w obcej krainie” nasuwają skojarzenie z urodzoną we Lwowie aktorką, która również znalazła miejsce wiecznego spoczynku z dala od swej rodzinnej ziemi.

W „Encyklopedii Teatru Polskiego” przeczytamy, że przyszła aktorka urodziła się 17 VII 1890 r. we Lwowie, zaś na płycie nagrobnej widnieje rok urodzenia „1891”. Helena była córką Waleriana Bętkowskiego i Elżbiety z d. Glantz. Kształciła się najpierw w gimnazjum we Lwowie, następnie u Romana Żelazowskiego (1854 – 1930) – aktora i reżysera, od 1918 r. dyrektora działu dramatycznego Teatru Miejskiego we Lwowie. Prawdopodobnie debiutowała w Teatrze Nowym w Lwowie w 1911 r. W sezonie 1912 / 13 występowała w Teatrze Małym w Warszawie, założonym w 1906 r. „jako teatr debiutów dla młodych aktorów” (Wikipedia). Jednocześnie uczęszczała do Szkoły Aplikacyjnej.

I wojnę światową spędziła prawdopodobnie w Saratowie nad Wołgą. Po powrocie do Polski w 1919 r. występowała w zespole objazdowym Karola Adwentowicza (1871 – 1958) – aktora i reżysera teatralnego. W sezonie 1919 / 20 grała w Teatrze Dramatycznym w Warszawie (przy ul. Śniadeckich 5). Dodam, że teatr ten został zamknięty trzy lata później. W jego dotychczasowej siedzibie otwarto Teatr im. Aleksandra Fredry.

Sokołowska wystąpiła wtedy w następujących przedstawieniach:

• 11 X 1919 r. „W szponach niemieckich” Edmonda Haracourta, w reżyserii Witolda Zdzitowieckiego
• 24 X 1919 „Gęsi i gąski” Michała Bałuckiego, w reżyserii Witolda Zdzitowieckiego, jako Ciocia Belea
• 20 XII 1919 r. „Moralność pani Dulskiej” Gabrieli Zapolskiej, w reżyserii Witolda Zdzitowieckiego, jako Dulska.

W sezonie 1921 / 22 Helena Sokołowska występowała w Teatrze Żołnierskim YMCA (zarządzanym przez Amerykański Związek Młodzieży Chrześcijańskiej, który – jak podaje Encyklopedia Teatru Polskiego: „w tamtym czasie miał za zadanie wspierać żołnierzy różnych formacji w krajach objętych wojną lub stanem wojennym”. Jego siedziba znajdowała się przy Oboźnej 3 w Warszawie (w budynku z 1896 r. zaprojektowanym przez Karola Kozłowskiego). Teatr ten zamknięto po podpisaniu Traktatu Ryskiego wiosną 1922 r.

W kolejnych latach Sokołowska występowała na stołecznych scenach teatralnych: w okresie 1923 – 25  w Teatrze im. A. Fredry, następnie w latach 1926 – 34 w Teatrze Polskim. W 1933 r. pracowała równolegle w Teatrze Ateneum, zaś w sezonie 1934 / 35 grała w Teatrze Comoedia.

Potem pracowała stale w Polskim Radiu, jedynie dorywczo występując na scenie, m.in. w przedstawieniach Instytutu Reduty. Mianem tym określano zespół teatralny założony i kierowany przez aktora i reżysera, Juliusza Osterwę oraz Mieczysława Limanowskiego, z zawodu geologa. Powstał w 1919 r. Aktorzy występowali „w Salach Redutowych Teatru Wielkiego udostępnionych przez dyrektora Teatrów Miejskich Jana Lorentowicza. Od nich teatr przyjął nazwę – „reduta to publiczny bal maskowy, które organizowano od końca XVIII wieku m.in. w budynkach teatrów” („Encyklopedia Teatru Polskiego”).

Helena Sokołowska współpracę z teatrem podjęła ponownie dopiero po zakończeniu II wojny światowej. Od 1 IX 1948 do końca życia występowała w gdańskim Teatrze „Wybrzeże”. 27 III 1962 obchodziła tam jubileusz 40 – lecia pracy aktorskiej. Zmarła w Gdańsku 7 II 1963 r.

Grała m. in następujące role: Dulską („Moralność pani Dulskiej”), Anastazję („Zbrodnia i kara”), Panią de Trevillac („Ładna historia”), Hrabinę („Aktor”), Matkę („Matka” K. Capka), Eleonorę („Życie i śmierć króla Jana”).

Wystąpiła również w kilku filmach fabularnych:

• „Tajemnica starego rodu” (1928 r.), reż. Emil Chaberski, Zbigniew Gniazdowski
• „Moralność pani Dulskiej” (1930 r.), jako Zofia Madrygał, matka narzeczonej, reż. Bolesław Newolin
• „Wyrok życia” (1933 r.),  reż. Juliusz Gardan
• „Czy Lucyna to dziewczyna?” (1934 r.), reż. Juliusz Gardan
• „Serce matki” (1938 r.), jako dr Posążkowa, przełożona internatu dla dzieci w Zrębowicach, reż. Michał Waszyński
• „Pożegnania” (1958 r.), jako Waleria Siekierzyńska, ciotka Pawła, reż. Wojciech Jerzy Has.

Pisząc artykuł o Helenie Sokołowskiej korzystałam z następujących źródeł: Encyklopedia Teatru Polskiego www.encyklopediateatru.pl, Wikipedia „Poezja Marii Konopnickiej” Małgorzata Sokalska UJ.

Maria Sadurska