Jego nazwisko zostało umieszczone na pierwszym miejscu sporządzonej przez Niemców, listy Polaków poszukiwanych w czasie II wojny światowej („Bekanntgewordene Personen der polnischen Widerstandsbewegung”), która obejmowała 165 nazwisk najaktywniejszych dowódców polskiej konspiracji. Stąd określenie, którego użyłam w tytule: „Wróg numer jeden III Rzeszy”.
Stefan Rowecki był dowódcą wojskowym, teoretykiem wojskowości, autorem licznych publikacji z tej dziedziny. W czerwcu 1940 r. został Komendantem Głównym Związku Walki Zbrojnej, następnie – po utworzeniu na bazie tej organizacji, Armii Krajowej – jej dowódcą (komendantem Sił Zbrojnych w Kraju). W konspiracji posługiwał się kilkoma pseudonimami, z których najbardziej znany to „Grot”.
Stefan Paweł Rowecki wywodził się z rodziny o tradycjach szlacheckich i niepodległościowych. Urodził się 25 XII 1895 r. w Piotrkowie Trybunalskim. Jego rodzicami byli Stefan August Leon Rowecki i Zofia z d. Chrzanowska.
Przyszły Komendant ZWZ kształcił się w swoim rodzinnym mieście, w gimnazjum polskim, założonym przez inż. Narcyza Jacobsona. Był jednym z współorganizatorów tajnego ruchu skautowego. Stanął na czele pierwszego w Piotrkowie Trybunalskim i jednego z pierwszych na ziemiach polskich, tajnego zastępu skautowego, utworzonego wiosną w 1911 r. Rok później wyjechał do Warszawy, gdzie rozpoczął naukę w Szkole Mechaniczno – Technicznej H. Wawelberga i S. Rotwanda, której siedziba mieściła się wówczas przy ul. Mokotowskiej 4/6. Wybrał Wydział Elektryczny.
W 1913 r. wstąpił do Polskich Drużyn Strzeleckich (PDS), organizacji niepodległościowej powstałej dwa lata wcześniej we Lwowie. Przyjął wtedy pseudonim Stefan Radecki, którego używał również w okresie, kiedy służył w Legionach Polskich. W styczniu 1914 r. wyjechał do Rabki kurs instruktorski zorganizowany przez PDS. Ukończył go z tytułem podoficera PDS. Po powrocie do Warszawy objął dowództwo IV plutonu kompanii warszawskich Polskich Drużyn Strzeleckich. W lipcu tegoż roku wyjechał na kurs oficerski do Nowego Sącza. W tym czasie wybuchła I wojna światowa. Rowecki wstąpił wtedy do Legionów Polskich, polskiej formacji wojskowej utworzonej w Galicji 27 VIII 1914 r., wchodzącej w skład armii austro – węgierskiej. Kilka miesięcy później otrzymał nominację na podporucznika.
W bitwie stoczonej w maju 1915 r. pomiędzy woskami austro – węgierskimi i rosyjskimi niedaleko wsi Konary (ob. w województwie świętokrzyskim) został ranny. Rany odniósł również latem następnego roku – w czasie odwrotu spod Kostiuchnówki – w bitwie niedaleko Maniewicz.
W lipcu 1917 r. – za przykładem Komendanta Józefa Piłsudskiego – odmówił złożenia przysięgi wierności cesarzowi niemieckiemu, Wilhelmowi II. W konsekwencji w kolejnym miesiącu trafił do obozu dla internowanych legionistów w Bieniaminowie na Mazowszu. W lutym następnego roku Rowecki wstąpił do Polnische Wehrmacht – Polskiej Siły Zbrojnej, będącej formacją wojskową Królestwa Polskiego, utworzoną przez Niemców w 1917 r. w celu pozyskania polskiego rekruta („mięsa armatniego”). Na jej czele stanął niemiecki gubernator gen. Hans von Beseler. Rowecki został wtedy również wykładowcą w Szkole Podchorążych Piechoty w Ostrowi Mazowieckiej, którą Niemcy powołali celem kształcenia kadr oficerskich. Niebawem awansował na porucznika.
W listopadzie 1918 r. uczestniczył w rozbrajaniu żołnierzy niemieckich. Na przełomie roku 1918 i 1919 ukończył w Modlinie kurs minerski i fortyfikacyjny. W czerwcu 1919 r. wstąpił w Warszawie do utworzonej tam po odzyskaniu niepodległości, Szkoły Wojennej Sztabu Generalnego (trzy lata później przemianowanej na Wyższą Szkołę Wojenną). Następnie odbył staż w Centralnej Szkole Podoficerskiej Kawalerii w Przemyślu. W tym samym roku awansował do stopnia kapitana oraz otrzymał nominację na szefa sekcji wyszkolenia Oddziału I Naczelnego Dowództwa.
W czasie wojny polsko – bolszewickiej został szefem Oddziału II Sztabu Frontu Południowo – Wschodniego, a następnie Grupy Uderzeniowej generała porucznika Edwarda Rydza – Śmigłego. „Wsławił się wtedy zręcznym wyjściem z sowieckiego okrążenia w rejonie Łucka” (www.dzieje.pl).
Po zakończeniu wojny został słuchaczem I Kursu Doszkolenia w Wyższej Szkole Wojennej. Ukończył go z tytułem oficera Sztabu Generalnego, po czym objął kierownictwo sekcji planów i sekcji ogólnej w Oddziale III a Biura Ścisłej Rady Wojennej. Na przełomie roku 1922 i 1923 odbył kilkumiesięczny staż w 41. Pułku Piechoty w Suwałkach. Po jego ukończeniu został szefem Wydziału I Naukowego Wojskowego Instytutu Naukowo – Wydawniczego. Funkcję tę sprawował przez z trzy lata. Z jego inicjatywy zaczął ukazywać się „Przegląd Wojskowy”.
Rowecki był również współredaktorem takich czasopism, jak: „Bellona”, „Saper i Inżynier Wojskowego” oraz „Przegląd Kawaleryjski”. Należał również do Towarzystwa Wiedzy Obronnej. „Z zainteresowaniem śledził obcą myśl wojskową, często tłumaczył prace rosyjskie, niemiecki czy francuskie” (www.dzieje.pl). Na początku lat dwudziestych był jednym z członków Biura Ścisłej Rady Wojennej, organu powołanego w 1921 r. na mocy dekretu Naczelnika Państwa, Józefa Piłsudskiego.
1 XII 1924 r. awansował na podpułkownika, ze starszeństwem z dniem 15 sierpnia 1924 roku i 98. lokatą w korpusie oficerów piechoty. W czasie przewrotu majowego, dokonanego w maju w 1926 r. przez Józefa Piłsudskiego, Stefan Rowecki zachował neutralność. We wrześniu tegoż roku objął stanowisko I oficera sztabu Inspektoratu Armii gen. dyw. Józefa Rybaka; funkcję tę sprawował do 1930 r. W międzyczasie otrzymał przydział do 41. Pułku Piechoty. W latach 1930 – 35 pełnił funkcję dowódcy 55. Poznańskiego Pułku Piechoty w Lesznie, a następnie – dowódcy Brygady KOP „Podole”. W 1932 r. awansował na pułkownika. Na rok przed wybuchem II wojny światowej objął dowództwo 2. Dywizji Piechoty Legionów w Kielcach.
W 1939 r. wziął udział w kursie dla wyższych oficerów w Toruniu. Po jego ukończeniu w czerwcu tegoż roku otrzymał zadanie sformowania, a następnie wyszkolenia Warszawskiej Brygady Pancerno – Motorowej, której został dowódcą. Niestety zbyt późno zapadła decyzja o utworzeniu tej jednostki wojskowej. Wybuch wojny uniemożliwił Roweckiemu należyte jej przeszkolenie.
W czasie Kampanii Wrześniowej pod jego dowództwem brygada ta wzięła najpierw udział w walkach w rejonie środkowej Wisły, a następnie na Lubelszczyźnie (np. w dniach 17 – 20 IX 1939 r. w pierwszej bitwie pod Tomaszowem Lubelskim). Po kapitulacji płk. Rowecki powrócił do Warszawy, gdzie w pierwszych dniach października objął funkcję zastępcy komendanta Służby Zwycięstwu Polski, organizacji podziemnej, którą dowodził gen. bryg. Michał Tokarzewski – Karaszewicz.
W maju 1940 r. Stefan Rowecki awansował na generała brygady. W następnym miesiącu został komendantem Obszaru Warszawskiego ZWZ, a następnie całego obszaru Polski pod okupacją niemiecką. ZWZ czyli Związek Walki Zbrojnej powstał w połowie listopada 1939 r., w miejsce rozwiązanej – przez Naczelnego Wodza i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, gen. Władysława Sikorskiego – Służby Zwycięstwu Polski. Organizacja ta obejmowała całość polskich sił zbrojnych znajdujących się na okupowanych ziemiach Polski. W 1942 r. została przemianowana na Armię Krajową.
Komendantem Głównym ZWZ został, przebywający wtedy na emigracji we Francji, gen. Kazimierz Sosnkowski. Podlegali mu dwaj komendanci Obszarów w kraju: okupacji niemieckiej i sowieckiej. Jak już wspomniałam funkcję komendanta Obszaru okupacji niemieckiej powierzono Stefanowi Roweckiemu. Kilka miesięcy później gen. Sikorski mianował go Komendantem Głównym ZWZ oraz dowódcą Sił Zbrojnych w Kraju.
Stefan Rowecki był drugim, a zarazem ostatnim Komendantem Głównym ZWZ; pełnił tę funkcję do lutego 1942 r., czyli do momentu powołania Armii Krajowej. Do jego zadań należało sformowanie struktur militarnych na terenie okupowanej Polski. Było to niezwykle trudne, bowiem „nastroje społeczne wobec kadry oficerskiej były niechętne (niektórzy ukrywali wręcz fakt, że są oficerami). Wojna obronna 1939 roku podważyła zaufanie społeczne wobec ich zdolności” (Wikipedia). Stefan Rowecki pisał na ten temat następująco: „wrzesień stał się przyczyną zarzutów, że wojsko nie potrafiło oprzeć się uderzeniu niemieckiemu, że dowódcy uciekli, a żołnierze nie chcieli się bić, że wojsko po prostu załamało się, rozprzęgło i właściwie bez walki uszło z pola” (Wikipedia).
W 1940 r. gen. Władysław Sikorski, z inicjatywy Stefana Roweckiego, utworzył urząd Delegata Rządu na Kraj. Na polecenie gen. Roweckiego w grudniu 1940 r. w Biurze Informacji i Propagandy Komendy Głównej ZWZ – AK utworzono specjalną komórkę „N”, przekształconą następnie w Samodzielny Podwydział N, zwany potocznie „akcją N”. Jej kierownictwo objął Tadeusz Żenczykowski ps. „Kania” (prawnik, kapitan Wojska Polskiego).
W Wikipedii możemy przeczytać, iż „akcja N stanowiła oddzielny dział do walki psychologicznej z okupantem. Prowadzono ją poprzez specjalne konspiracyjne pisma i ulotki w języku niemieckim. Miały wywołać wrażenie, że są dziełem niemieckich grup antyhitlerowskich”. Komendant Rowecki systematycznie przekazywał Rządowi RP na Uchodźstwie sprawozdania z działalności akcji N.
Po wybuchu wojny niemiecko – radzieckiej w 1941 r. na życzenie brytyjskiej tajnej organizacji rządowej Special Operations Executive (SOE) utworzył organizację dywersyjną o nazwie „Wachlarz”. Jej zadaniem „było m. in. prowadzenie wojny nieregularnej, tj. dywersji, sabotażu, operacji specjalnych, koordynacja działań politycznych i propagandowych, wspomaganie ruchu oporu w okupowanych przez państwa Osi krajach Europy oraz prowadzenie działań także na Bliskim i Dalekim Wschodzie w czasie II wojny światowej. (…) Działała do końca 1942 roku, m. in. na terenach wschodnich II RP ” (Wikipedia).
Stefan Rowecki niewątpliwie przyczynił się do scalenia polskich organizacji podziemnych. „Centralna podziemna organizacja wojskowa – Związek Walki Zbrojnej – stopniowo wchłaniała organizacje zbrojne zakładane żywiołowo przez różne środowiska i organizacje polityczne” (Wikipedia). Jak już wspomniałam na bazie ZWZ – decyzją Naczelnego Wodza Sił Zbrojnych – 14 II 1942 r. powstała Armia Krajowa, czyli zakonspirowane siły zbrojne Polskiego Państwa Podziemnego. W ten sposób uznany został „wojskowy charakter siły zbrojnej podziemia, armii jak podkreślał Sikorski w rozkazie: wszystkich żołnierzy w służbie czynnej w Kraju” (Wikipedia).
Rowecki, który został Komendantem Głównym AK, dokonał jej restrukturyzacji. Nadzorował przygotowanie planu powszechnego powstania, jakie „Polskie Państwo Podziemne zamierzało wywołać pod koniec wojny”. Zgodnie z jego koncepcją miało być wsparte „przez przerzucenie na teren Polski znaczących sił alianckich (2 – 3 dywizje, w tym desant pancerny, który miał uderzać na Berlin)” (Wikipedia). Stefan Rowecki był przeciwny współpracy z komunistami z PPR. Nie zgodził się na prowadzenie mediacji z nieoficjalnym przedstawicielem tej partii, Michałem Żymierskim, wówczas agentem NKWD.
W grudniu 1942 r. Stefana Roweckiego mianowano dodatkowo delegatem Ministra Obrony Narodowej w Kraju. Od tej pory reprezentował Siły Zbrojne w Kraju wobec Delegata Rządu na Kraj. Nadzorował budżet Sił Zbrojnych, mobilizację rekruta, wyposażenie wojska itp.
Planował utworzenie specjalnych zakonspirowanych organów, „które dysponowałyby oddziałami policyjno – wojskowymi przeznaczonymi do tłumienia siłą różnego rodzaju rozruchów i wystąpień społecznych”, zwłaszcza ludności niepolskiej zamieszkującej obszar byłej II RP. Obawiał się bowiem, iż po zakończeniu wojny dojdzie do radykalizacji nastrojów społecznych, w tym dążeń narodowościowych np. mniejszości ukraińskiej. Brał pod uwagę konieczność utworzenia specjalnych obozów dla cywilnej ludności niemieckiej, przywódców organizacji komunistycznych oraz ukraińskich nacjonalistów.
30 VI 1943 r. gen. Rowecki został aresztowany przez gestapo. Jak wspomniałam wcześniej traktowany był jako „>wróg numer jeden< III Rzeszy” w okupowanej Polsce, dlatego jego nazwisko umieszczono na pierwszym miejscu niemieckiej listy poszukiwanych w czasie wojny Polaków (niem. Bekanntgewordene Personen der polnischen Widerstandsbewegung). Okupanci utworzyli specjalną komórkę gestapo, której celem było poszukiwanie, a następnie aresztowanie przywódców polskiego Podziemia Niepodległościowego. Funkcjonariusze niemieckiej policji dysponowali rysopisem Stefana Roweckiego. Sporządzony na tej podstawie jego portret pamięciowy został umieszczony w siedzibie centrali niemieckich władz bezpieczeństwa przy alei Szucha, by wszyscy funkcjonariusze oraz agenci niemieccy działający w Warszawie mogli się z nim zapoznać.
Gen. Rowecki nie był zwolennikiem ścisłej konspiracji. Zakładał, iż przed rozpoznaniem i aresztowaniem uchronią go w Warszawie „wtopienie się w tłum, dobra orientacja w mieście, zmiana wyglądu zewnętrznego oraz doskonale podrobione dokumenty (niem. Kennkarte) poświadczające, iż pracuje w instytucjach niemieckich” (Wikipedia). Dlatego po mieście poruszał się bez żadnej obstawy. Ochronę osobistą wywiadu AK ograniczył do spotkań o charakterze służbowym. Do jego aresztowania przyczynili się agenci gestapo działający w wywiadzie AK: Blanka Kaczorowska, Ludwik Kalkstein i Eugeniusz Świerczewski.
Rowecki został zdekonspirowany i ujęty przy ul. Spiskiej w Warszawie, w mieszkaniu przeznaczonym na działalność konspiracyjną, wynajmowanym – na fikcyjne nazwisko – przez jego brata. Gen. Rowecki po aresztowaniu (akcją tą dowodził SS – Untersturmführer Erich Merten) trafił najpierw do wspomnianej siedziby gestapo przy al. Szucha. Stamtąd został przetransportowany samolotem do Berlina. Tam zaproponowano mu współpracę z III Rzeszą, np. udział w planowanej przez Niemców akcji antybolszewickiej.
Stefan Rowecki nie zgodził się na jakąkolwiek formę współpracy z okupantem. Przewieziono go wtedy do obozu koncentracyjnego Sachsenhausen, gdzie na początku otrzymał status więźnia honorowego. Wkrótce jednak komendant obozu, Anton Kaindl – na rozkaz Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt) – zaostrzył reżim więzienny wobec polskiego generała, np. uniemożliwiając mu kontakt z innymi więźniami. 14 III 1944 r. Naczelny Wódz Sił Zbrojnych, gen. Kazimierz Sosnkowski mianował go generałem dywizji, z dniem 1 stycznia 1944 w korpusie generałów.
Gen. Rowecki został zamordowany na terenie KL Sachsenhausen, na rozkaz Reichsführera SS, Heinricha Himmlera w pierwszych dniach sierpnia 1944 r.
Według ustaleń powojennych historyków został stracony w nocy z 1 na 2 sierpnia. Z kolei śledztwo przeprowadzone przez IPN, zakończone w 2007 r. wykazało, iż egzekucja Stefana Roweckiego odbyła się kilka dni później. Miejsce jego pochówku oraz okoliczności śmierci pozostają nieznane.
Jego symboliczny grób znajduje się na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. W okresie międzywojennym Stefan Rowecki otrzymał liczne odznaczenia, np. Krzyż Srebrny Orderu Wojskowego Virtuti Militari, Krzyż Niepodległości, Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, Medal Pamiątkowy za wojnę 1918 – 1921, Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości, Brązowy Medal za Długoletnią Służbę. W czasie II wojny światowej przyznano mu Krzyż Złoty Orderu Wojennego Virtuti Militari, zaś pośmiertnie – Order Orła Białego oraz Legię Zasługi (wysokie odznaczenie ustanowione w 1942 r. w USA, przyznawane wojskowym za zasługi zarówno w czasie pokoju, jak i wojny).
W okresie stalinowskim działalność gen. Stefana Roweckiego przedstawiana była jednoznacznie negatywnie – zgodnie z ówczesną propagandą, iż Armia Krajowa kolaborowała z Niemcami. Niemniej zwracano uwagę na to, że w II RP Rowecki nie należał do obozu sanacyjnego; w czasie II wojny dystansował się wobec sanacyjnych oficerów z Komendy Głównej AK (m. in. gen. Bora – Komorowskiego). W związku z tym przedstawiano go „jako ich ofiarę – działania te wpisywały się w politykę prześladowania członków Armii Krajowej, która oficjalnie zakończyła się wraz ze śmiercią Bieruta w 1956 r.” (Wikipedia). Kolejne lata przyniosły rehabilitację żołnierzy Armii Krajowej, w tym generała Roweckiego. Jego biogram zamieszczono po raz pierwszy w Encyklopedii Powszechnej PWN w 1959 r.
W 1980 r. odsłonięto tablicę pamiątkową na ścianie budynku przy ul. Spiskiej w Warszawie, w którym został aresztowany. Kolejną tablicę odsłonięto rok później w jego rodzinnym mieście, czyli w Piotrkowie Trybunalskim. W uroczystości tej uczestniczyła jego córka Irena oraz syn Stanisław. W następnych latach w stolicy odsłonięto jeszcze dwie tablice upamiętniające gen. Roweckiego: przy ul. Marszałkowskiej (w miejscu, gdzie znajdował się lokal konspiracyjny generała) oraz w przy ul. Chocimskiej (tam, gdzie znajdowało się jedno z jego mieszkań). Upamiętniono również miejsce zamieszkania generała (w latach 1938 – 39) przy ul. Żelaznej w Kielcach.
W latach 80 – tych jego imię otrzymał nowo wybudowany most w Warszawie oraz statek MS „Generał Grot – Rowecki”. Generał został również patronem wielu szkół (np. Zespołu Szkół Samochodowych w Gliwicach), ulic w różnych miastach, drużyn harcerskich (np. 111 Częstochowskiej Drużyny Harcerskiej „Grot”), jednostek wojskowych (np. 69 Leszczyńskiego Pułku Przeciwlotniczego w Lesznie).
W naszym mieście imię gen. Stefana Roweckiego nosi od 1997 r. jedna z ulic w dzielnicy Siedlce. Na cześć generała karabinek MSBS produkowany w Fabryce Broni „Łucznik” otrzymał nazwę „Grot”. W 1990 r. wyemitowano monetę kolekcjonerską z wizerunkiem generała, zaś dwa lata później wybito medal pamiątkowy z jego podobizną o treści „Utworzenie Armii Krajowej 1942 – 1992”, wydany przez Mennicę Państwową, wg projektu Tadeusza Tchórzewskiego. W Warszawie i w Tychach odsłonięto pomniki przedstawiające Stefana Roweckiego. Rok 2004 – decyzją Sejmu RP – został ustanowiony Rokiem Stefana Roweckiego.
Wspomnienie o gen. Roweckim napisałam na podstawie:
- Wikipedii
- www.dzieje.pl
