Pierwszą część wspomnienia o bohaterze narodowym, jakim był Tadeusz Kościuszko, zakończyłam opisując przygotowania polskich działaczy do powstania zbrojnego, które przeszło do historii jako Insurekcja Kościuszkowska. Na jego przywódcę bowiem wybrano Tadeusza Kościuszkę.

W styczniu 1793 r. Prusy z Rosją podpisały porozumienie dotyczące II rozbioru Polski. Układ rozbiorowy został ratyfikowany przez sejm grodzieński 17 VI 1793 r. Polska stała się krajem o powierzchni niewiele przekraczającej 200 000 km kw., zamieszkałym przez 4 mln mieszkańców; państwem kadłubowym ze zrujnowaną gospodarką, niezdolnym do samodzielnej egzystencji.

Tadeusz Kościuszko
Tadeusz Kościuszko, Wikipedia.

W czerwcu 1793 r. Kościuszko wrócił z Paryża do Drezna, by opracować tu szczegółową strategię planowanego powstania. We wrześniu udał się do Podgórza k. Krakowa (dziś dzielnica tego miasta), gdzie zapoznał się z koncepcjami lokalnych działaczy. Niewątpliwym błędem Kościuszki była decyzja dotycząca odsunięcia w czasie – na czas bliżej nieokreślony – wybuchu powstania. Przyszły Naczelnik uznał bowiem, że przygotowania do tego zrywu niepodległościowego są zbyt mało zaawansowane, przy jednocześnie, według jego oceny, niekorzystnej sytuacji geopolitycznej. Był człowiekiem z natury ostrożnym, obawiał się podejmowania ryzykownych decyzji. W tym przypadku odwlekanie wystąpienia zbrojnego przeciwko zaborcom działało na niekorzyść dalszych losów powstania.

W międzyczasie bowiem spisek został wykryty przez władze rosyjskie, znaczna część wojsk polskich „została zagarnięta kordonem rosyjskim lub uległa redukcji” (Wikipedia) a powstanie rozpoczęło się bezładnie. Decyzję dotyczącą zmniejszenia liczebności wojska polskiego podjęła Rada Nieustająca (organ będący formą polskiego rządu zależnego od Rosji) pod naciskiem władz Rosji. Redukcja polskiego wojska miała przebiegać równolegle z przymusowym werbunkiem polskich żołnierzy do wojska rosyjskiego i pruskiego.

12 III 1794 r. gen. Antoni Madaliński odmówił poddania redukcji I Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej i na jej czele wyruszył z Ostrołęki do Krakowa. Akt ten był równoznaczny z wybuchem powstania zbrojnego. Jednakże za oficjalną datę rozpoczęcia Insurekcji Kościuszkowskiej uważa się dzień 24 III 1794 r., kiedy to Kościuszko na krakowskim rynku złożył uroczystą przysięgę, obejmując tym samym przywództwo insurekcji jako Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej. Wcześniej tego samego dnia uczestniczył wraz z Józefem Wodzickim (generałem majorem wojsk koronnych) we mszy w kościele kapucynów, gdzie w domku loretańskim (usytuowanym od północnej strony tej świątyni) obaj ślubowali gotowość oddania swego życia dla obrony ojczyzny. O tym wydarzeniu przypomina tablica pamiątkowa znajdująca się na murze klasztoru kapucynów w Krakowie.

Adam Mickiewicz w „Panu Tadeuszu” (Księga I, w. 57-61) opisał to wydarzenie następująco:
Tu Kościuszko w czamarce krakowskiej, z oczyma
podniesionymi w niebo, miecz oburącz trzyma;
Takim był, gdy przysięgał na stopniach ołtarzów,
Że tym mieczem wypędzi mocarzów,
Albo sam na nim padnie. (…).

Stanisław August Poniatowski, M. Bacciarelli. Wikipedia.

Tadeusz Kościuszko, ponaglany przez emisariuszy zaniepokojonych sytuacją w kraju, w połowie marca opuścił Drezno, by jak najszybciej przybyć do kraju i objąć przywództwo powstania. Tu, bazując na doświadczeniach wyniesionych z Ameryki, zreformował polską armię. Wprowadził do niej chociażby tzw. jednostki ruchomej milicji chłopskiej, czyli kosynierów oraz oddziały strzelców celnych (będące prekursorami snajperów), co stanowiło innowację na gruncie polskim. To właśnie na znak braterstwa z kosynierami Kościuszko nosił chłopską sukmanę, którą Mickiewicz w cytowanym przeze mnie fragmencie swego dzieła nazwał „czamarką”.

Przywódcy powstania wydali odezwę do narodu polskiego, czyli „Manifest obywatelów mieszkańców województwa krakowskiego”, w którym znalazło się stwierdzenie, iż „naród wyrzeka się wszelkich przesądów i opinii, które synów jednej ojczyzny dotąd dzieliły”. Głównym celem powstania było „uwolnienie Polski od obcego żołnierza, przywrócenie i zabezpieczenie całości jej granic, (…) ugruntowanie wolności narodowej i niepodległości Rzeczypospolitej” (J. Skowronek).

Król Stanisław August uznał Tadeusza Kościuszkę za buntownika, który wystąpił przeciwko jego władzy. Jednocześnie nie był pewien, czy powstanie, które teraz wybuchło nie przyjmie formy rewolucji francuskiej i czy on jako monarcha nie podzieli losu Ludwika XVI. Zdawał sobie sprawę, że wśród przywódców i uczestników insurekcji było wielu entuzjastów rewolucji francuskiej. Należeli do nich zwolennicy radykalnych reform społecznych „domagających się przyznania pełni praw mieszczanom, zniesienia poddaństwa chłopów, likwidacji pańszczyzny, a w czasie Insurekcji Kościuszkowskiej utworzenia republiki i ukarania zdrajców narodu” (Wikipedia). Zwolennicy konfederacji targowickiej nazywali ich „polskimi jakobinami”. Obawy polskiego króla nie były bezzasadne i nie wiadomo, czy polscy radykałowie nie doprowadziliby do jego śmierci, gdyby nie zdecydowany sprzeciw Kościuszki. „Po przyłączeniu się armii pruskiej do działań zbrojnych przeciwko powstaniu [16 V 1794 r.] oraz po ludowych samosądach na targowiczanach (…) Kościuszko zahamował tendencje radykalne, aby w większym stopniu pozyskać dla powstania również zamożne mieszczaństwo i szlachtę, czyli zwolenników polityki umiarkowanej” (J. Skowronek). Przywódcy targowicy zostali powieszeni 9 maja w Warszawie – skazani na karę śmierci przez sąd kryminalny (np. hetman wielki koronny Piotr Ożarowski); kolejni konfederaci zawiśli na szubienicach w Warszawie 28 czerwca (wśród nich bp. wileński Ignacy Massalski).

Katarzyna II. Wikipedia.
Katarzyna II. Wikipedia.

4 IV 1794 r. wojska powstańcze odniosły zwycięstwo nad wojskami rosyjskimi w bitwie pod Racławicami. Nie udało się niestety powstańcom oczyścić Małopolski z wojsk rosyjskich. Sukces ten jednakże pozwolił Polakom uwierzyć we własne siły a powstanie rozprzestrzeniło się także na inne regiony kraju. Przykładowo, 17 kwietnia wybuchła insurekcja warszawska, 23 kwietnia – powstanie w Wilnie, zaś 30 kwietnia szlachta sandomierska ogłosiła przystąpienie do powstania.

6 VI 1794 r. w bitwie z połączonymi siłami rosyjsko-pruskimi pod Szczekocinami powstańcy ponieśli dotkliwe straty a Kościuszko został lekko ranny. Niestety, 27 czerwca cesarz wydał reskrypt nakazujący wojskom austriackim przekroczenie granicy z Rzeczpospolitą. Kilka dni później Austriacy wkroczyli na teren województw: sandomierskiego, lubelskiego i krakowskiego. 13 VII 1794 r. rozpoczęło się oblężenie Warszawy (które trwało do 6 września) przez wojska rosyjskie i pruskie. Prusacy oblegali miasto od północy, Rosjanie – od południa. Sam Naczelnik położył swoje wielkie zasługi w zakresie inżynierii wojskowej w przygotowanie stolicy do długotrwałej obrony. Walki toczyły się na przedpolach miasta. Wśród dowódców poszczególnych korpusów, walczących na różnych odcinkach obrony stolicy, byli tacy znani generałowie, jak ks. Józef Poniatowski, Józef Zajączek, Jan Henryk Dąbrowski. Ten ostatni zasłużył się powstrzymując 28 sierpnia atak wojsk pruskich na Bielanach.

Do przygotowywanego na 2 września generalnego szturmu wojsk pruskich na Warszawę nie doszło, gdyż we Wielkopolsce (będącej od 2. rozbioru pod rządami pruskimi) wybuchło powstanie, do czego zachęcał tamtejszych rodaków Kościuszko. Dlatego król pruski, Fryderyk Wilhelm II, nakazał swym wojskom odwrót spod Warszawy; jednocześnie wojska rosyjskie cofnęły się aż nad dolną Pilicę.

Na rozkaz Kościuszki korpus pod dowództwem gen. Dąbrowskiego wyruszył do Wielkopolski celem wspomożenia tamtejszych powstańców. 2 października wojska te zdobyły Bydgoszcz. 10 dni później Kościuszko poniósł klęskę w bitwie pod Maciejowicami. Dostał się do niewoli carskiej i został uwięziony w twierdzy pietropawłowskiej w Petersburgu. Nowym Najwyższym Naczelnikiem Powstania został Tomasz Wawrzecki. Jego zaprzysiężenie miało miejsce 16 X 1794 r. w Warszawie.

Ks. Józef Poniatowski
Ks. Józef Poniatowski, mal. F. Paderewski. Wikipedia

W pierwszych dniach listopada wojska rosyjskie pod dowództwem gen. Suworowa uderzyły na Warszawę od strony Pragi. Najeźdźcy bez problemu sforsowali słabe fortyfikacje tej części miasta, pokonując powstańców, którym dowodził gen. Zajączek. Szturm Pragi oraz dokonana przez Rosjan rzeź jej mieszkańców całkowicie załamała wolę walki w kierownictwie powstańczym. Gen. Zajączek wraz z Kołłątajem opuścili Warszawę, co wkrótce też uczynił nowy naczelnik. 5 listopada oddziały powstańcze broniące Warszawy skapitulowały, a w kilka dni później wojska rosyjskie uroczyście wkroczyły do miasta.

Ostateczne rozwiązanie oddziałów powstańczych (i ich kapitulacja) przez Tomasza Wawrzeckiego nastąpiło 16 listopada pod Radoszycami. Wielu działaczy insurekcji (w tym Wawrzecki) jako „zbrodniarze stanu” trafiło do więzień w trzech zaborach. Wielu szeregowych powstańców  poddawano represjom, np. zostali zesłani na Syberię.

Niecały rok później doszło do III rozbioru Polski.

Tadeusz Kościuszko znalazł się na wolności tuż po śmierci carycy Katarzyny II, w listopadzie 1796 r.  Z więzienia uwolnił go syn carycy, a zarazem następca rosyjskiego tronu, Paweł I. Ceną za odzyskanie wolności było złożenie carowi przysięgi wiernopoddańczej oraz obietnica, że nigdy nie wróci na ziemie polskie.

Kościuszko udał się na emigrację wraz z grupą Polaków, w tym znanym pisarzem, Julianem Ursynem Niemcewiczem. Najpierw przebywał w Wielkiej Brytanii, potem wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Tam przyjmowany był z wielkimi honorami, jako bohater narodowy, żołnierz walczący o wolność. Do dziś Amerykanie pamiętają o zasługach Tadeusza Kościuszki, o czym świadczą chociażby liczne pomniki przedstawiające słynnego generała (np. w West Point, w Chicago), Mosty Kościuszki w Nowym Jorku albo chociażby Kosciusko – miasto w amerykańskim stanie Missisipi, a także Hrabstwo Kościuszki w stanie Indiana, nazwane tak na cześć słynnego brygadiera.

Jan Henryk Dąbrowski
gen. Jan Henryk Dąbrowski. Wikipedia.

W budynku przy 301 Pine Street w Filadelfii, w którym przez kilka miesięcy, na przełomie 1797 i 1798 r., mieszkał Tadeusz Kościuszko wraz z Julianem Ursynem Niemcewiczem, mieści się Thaddeus Kosciuszko National Memorial, czyli Narodowe Muzeum Pamięci Tadeusza Kościuszki.

Tadeusz Kościuszko w czasie tej podróży do Stanów Zjednoczonych zaprzyjaźnił się z Thomasem Jeffersonem, działaczem niepodległościowym, późniejszym prezydentem USA.

W 1797 r. Kościuszko wrócił do Europy. Najpierw przebywał we Francji, potem w Szwajcarii. Wziął też udział w tworzeniu Legionów Polskich.

W 1799 r. dwukrotnie spotkał się z Napoleonem Bonaparte, który wiedząc, że Tadeusz Kościuszko to bohater narodowy, żywa legenda, chciał, by ten został jednym z jego podkomendnych. Niewątpliwie pociągnąłby za sobą wielu swych rodaków, którzy tym chętniej wstępowaliby do francuskiego wojska. Kościuszko odrzucił ofertę Napoleona. Uważał przyszłego cesarza Francuzów za „grabarza ideałów rewolucji francuskiej” (prof. Andrzej Nowak). Poza tym nie wierzył w szczerość jego intencji. Był zdania, że nic dobrego nie wyniknie dla Polaków, jeśli na nim oprą nadzieję na odrodzenie się państwa polskiego. Uważał, że Polacy będą tylko pionkiem w ręku Napoleona, swego rodzaju kartą przetargową. Poza tym był zadania, że Polska powinna odrodzić się w dawnych granicach – sięgać po Odessę i Rygę. A tego Napoleon nie mógł zagwarantować. Kkilka lat później utworzył Księstwo Warszawskie – jedynie namiastkę państwa polskiego.

Tadeusz Kościuszko ostatnie lata swego życia spędził w Solurze w Szwajcarii, w kamienicy należącej do Franciszka Ksawerego Zeltnera (wójta Solury) przy Gurzelngasse 12.

W 1815 r. spotkał się we Wiedniu z carem Aleksandrem I, który zaproponował mu udział w tworzeniu marionetkowego rządu Królestwa Polskiego, zależnego od Rosji. Zwracając się do Kościuszki, zapewne kierował się podobnymi pobudkami jak Napoleon. Generał odrzucił propozycję cara, zasłaniając się swym wiekiem; dobiegał siedemdziesiątki. Nadal obstawał za odbudowaniem państwa polskiego w jego granicach sprzed pierwszego rozbioru. Królestwo Polskie zaś – według planów cara – miało mieć powierzchnię mniejszą od Księstwa Warszawskiego. Według danych z Wikipedii powierzchnia Księstwa Warszawskiego wynosiła 157 194 km kw., zaś Królestwa Kongresowego – 128 500 km kw. Propozycja cara wydała się Kościuszce żenująca.

W 1817 r. Kościuszko napisał testament, na mocy którego chłopi zamieszkujący jego majątek Siechnowicze mieli zostać wyzwoleni. Uznał ich za wolnych obywateli, właścicieli posiadanych gruntów. Zwolnił ich z wszelkich powinności, np. pańszczyzny, danin itp.

Thomas Jefferson
Thomas Jefferson. Wikipedia

Tadeusz Kościuszko zmarł 15 X 1817 r. w Solurze. Jego ciało zabalsamowano i pochowano w pobliskim Zuchwilu. W kolejnym roku jego trumnę sprowadzono do Krakowa, gdzie spoczęła w krypcie św. Leonarda na Wawelu. W 1832 r. złożono ją do sarkofagu. Zgodnie z wolą zmarłego serce Kościuszki otrzymała córka Franciszka Zeltnera, Emilia. W 1895 r. urna z jego sercem została przekazana do muzeum w Rapperswilu; spoczęła w miejscowym kościele św. Jana Chrzciciela. W dwudziestoleciu międzywojennym uchwałą Sejmu RP sprowadzono ją do ojczyzny. Od 13 VI 1983 r. spoczywa na Zamku Królewskim w Warszawie.

Kościuszko został patronem ulic w wielu miejscowościach w naszym kraju (również w Gdańsku). Patronuje również różnym instytucjom oświatowym; w naszym mieście – Szkole Podstawowej nr 52 w Dolnym Wrzeszczu, znajdującej się zresztą przy ulicy nazwanej również imieniem tegoż patrona. W Gdańsku jest również ROD im. Tadeusza Kościuszki. W różnych polskich miastach znajdują się pomniki oraz tablice pamiątkowe ku czci Kościuszki, a także usypane z ziemi kopce, w tym najsłynniejszy Kopiec Kościuszki w Krakowie. Podróżnik Paweł Edmund Strzelecki nazwał odkryty, a zarazem zdobyty przez siebie szczyt w Górach Śnieżnych w Australii – Górą Kościuszki. Z kolei w archipelagu Aleksandra, w południowo-wschodniej Alasce, znajduje się wyspa Kościuszki, nazwana tak przez amerykańskiego geografa Williama Healeya Dalla.

Imię Kościuszki nosiły statki i okręty, w tym jeden z trzech pierwszych przedwojennych polskich transatlantyków, które w 1930 r. rozpoczęły obsługę połączenia Gdynia – Nowy Jork.

W dwudziestoleciu międzywojennym w dawnym dworku Kościuszków w Mereczowszczyźnie działało muzeum Tadeusza Kościuszki. W czasie II wojny światowej budynek wraz z eksponatami uległ unicestwieniu. Do idei upamiętnienia słynnego Naczelnika w miejscu jego narodzin powrócono dopiero w XXI w. W 2004 r. dworek został zrekonstruowany na podstawie archiwalnych fotografii. Odtworzono również wystrój wnętrz zgodnie z modą typową dla epoki, w której urodził się Kościuszko. Od tamtej pory w dworku funkcjonuje muzeum Kościuszki.

W 1988 r. w Maciejowicach, w budynku tamtejszego Ratusza, otwarto Muzeum im. Tadeusza Kościuszki, w którym eksponowane są różne pamiątki po słynnym generale, a także makieta bitwy pod Maciejowicami.

ROD im. Kościuszki w Gdańsku
ROD im. Tadeusza Kościuszki w Gdańsku.

Tadeusza Kościuszkę upamiętnili liczni artyści plastycy. Do najsłynniejszych dzieł malarskich poświęconych tej tematyce należą niewątpliwie „Kościuszko pod Racławicami” Jana Matejki oraz „Panorama Racławicka” Jana Styki i Wojciecha Kossaka.

Maria Sadurska

 

Dodaj opinię lub komentarz.