Na południu województwa pomorskiego znajduje się teren zwany Zabory, a więc położony za Borami Tucholskimi (terra Sabor, terra Zaborentis, jak pisano w dokumentach Książąt Pomorskich). Ziemia Zaborska obejmuje Dziemiany, Brusy, Leśno, Wiele, Karsin i właśnie C z e r s k, o którym chcę napisać nieco więcej, korzystając z Wikipedii i rodzinnego archiwum.

Do 1998 roku miasto należało do województwa bydgoskiego, dziś do pomorskiego. W XII wieku panowali tu książęta pomorscy, a obszar podzielony był na kasztelanie. Od 1309 roku Czersk stał się częścią państwa krzyżackiego (należał do komturstwa tucholskiego). W 1382 roku miejscowość uzyskała lokację miejską. Po zawarciu w 1466 roku II pokoju toruńskiego kończącego trzynastoletnią wojnę z zakonem Czersk znalazł się w Prusach Królewskich. Mieszkańcy miasta i okolic słynęli z bartnictwa.
Istniał tu młyn wodny, działała karczma. Rozbiór Polski w 1772 roku zakończył przynależność miejscowości do Rzeczypospolitej. Czersk utracił prawa miejskie. Odzyskał je dopiero w 1926 roku w odrodzonej Polsce. W czasach zaboru pruskiego należał do Prus Zachodnich, jako Polnisch Czersk. Okres zaboru przyniósł rozwój przemysłu drzewnego, poprawę komunikacji, ale też postępującą germanizację.
Dla rozwoju Czerska ważną datą okazał się rok 1827, kiedy to przebudowano tzw. trakt napoleoński, oraz rok 1871, gdy rozpoczęto budowę dwutorowej linii kolejowej. Miejscowość stawała się ośrodkiem przemysłu drzewnego.

Pocztówka z 1958 r. Do 1992 roku Czersk należał do diecezji chełmińskiej. 25 marca 1992 roku papież Jan Paweł II dokonał reorganizacji struktur administracyjnych Kościoła w Polsce. Powstała diecezja pelplińska.

Ciekawym epizodem w historii Czerska jest przybycie do miejscowości 21 lutego 1832 roku oddziału polskich powstańców, liczącego stu dwudziestu szeregowych i czterdziestu oficerów. Dowodził nimi Wincenty Pol (1807 – 1872) kawaler orderu Virtuti Militari, w przyszłości popularny poeta. Miejscowa ludność życzliwie przyjęła powstańców, którzy z Tczewa podążali przez Prusy ku Francji. Wydarzenie to dowódca upamiętnił w wierszu „Nocleg w Czersku”. Tak zaczynał się ten utwór, stylizowany na ludową piosenkę:
Hej panowie rodacy!
Wszak i w Czersku tu ludzie,
Wszak i my tu Polacy,
Prosimy spocząć po trudzie…

Informacja o okolicznościach napisania tego utworu przypomniała mi wiersze o tematyce powstańczej Adama Mickiewicza powstałe także w 1832 roku, kiedy to poeta przez kilka miesięcy przebywał w zaprzyjaźnionych dworach w Wielkopolsce z zamiarem dołączenia do powstania. Wobec oczywistej klęski zbrojnego zrywu Mickiewicz zrezygnował z tych planów. Wśród tych utworów jest np. „Pieśń żołnierza”, zaczynająca się od słów: „Ja w mej chacie spać nie mogę”. Oto jeszcze dwie strofy wiersza:
Ocykam się i w ocknieniu
Słyszę głos mego kaprala;
On mię klaszcze po ramieniu:
„Wstawaj ! idźwa na Moskala!”

Wstaję, aż ja w pruskiej ziemi!
Jak tam, lepiej leżeć w błocie,
W chłodzie, w głodzie i na słocie,
Ale w Polszcze między swemi!

Czersk, zdj. ze zbiorów autorki

W początkach dwudziestego wieku (w latach 1904 -1910) odnotowano w Czersku przypadki strajków szkolnych, może nie tak powszechne i tak znane, jak strajk dzieci we Wrześni. Strajki były sprzeciwem wobec nauki religii w języku niemieckim. W 1910 roku 30% mieszkańców Czerska stanowili Niemcy, w 1934 – już tylko 12%. W Zaborach przeważała ludność wyznania katolickiego.
W latach 1876 – 1879 zbudowano w Brusach okazały neoromański kościół. Inicjatorem budowy był miejscowy proboszcz Augustyn Wika – Czarnowski. Świątynia robi wrażenie bogatym wystrojem i długością wynoszącą niespełna sześćdziesiąt jeden metrów! W latach 1910 – 1913 powstał w Czersku neogotycki kościół p. w. św. Marii Magdaleny (która jest także patronką miejscowego cmentarza). Mieszkańcy są dumni ze swej świątyni. Znajduje się w niej m.in. barokowy ołtarz Trójcy Świętej z obrazem Hermana Hana (1574 – 1628?) malarza związanego z Gdańskiem. Na Pomorzu działało wielu uczniów i naśladowców mistrza.

Ołtarz Hana pochodzący z 1611 roku, pierwotnie zdobiący katedrę w Pelplinie, został w 1845 roku ofiarowany przez kapitułę chełmińską parafii w Czersku. Po wybudowaniu nowego kościoła znalazł godne miejsce. W czerskim kościele znajduje się także „Koncert anielski” mistrza Hana. W Czersku istniał też kościół ewangelicki i synagoga. Synagogę (zbudowaną w 1868 roku) zburzono czasie okupacji niemieckiej, natomiast świątynia ewangelicka dotrwała do lat sześćdziesiątych i wobec braku wiernych została rozebrana. W budynku ewangelickiej plebani umieszczono przedszkole.

Grób znanego w Czersku lekarza, fot. Cz. Scheffs

II wojna światowa…
W 1937 roku sformowano Batalion Obrony Narodowej Czersk (liczący około 900 żołnierzy rezerwistów). W ramach armii „Pomorze” powołano Grupę Operacyjną Czersk, której dowódcą był generał bryg. Stanisław Grzmot- Skotnicki. Batalion, zmobilizowany z 23 na 24 sierpnia 1939 roku, w starciu z wrogiem poniósł duże straty… Ci, którzy przeżyli, rozproszyli się w borach. Grupa Operacyjna Czersk natomiast walczyła w bitwie nad Bzurą, a generał, ciężko ranny, trafił do niewoli w czasie próby przebicia się przez Puszczę Kampinoską ku stolicy. Zmarł następnego dnia (19 września) w miejscowości Tułowice. W bitwie nad Bzurą zginęli także dwaj inni dowódcy – generałowie bryg.: Franciszek Wład – 18 września, walczący w armii „Poznań” i Mikołaj Bołtuć – 22 września, walczący w armii „Pomorze”).

Niemcy weszli do Czerska już 3 września. Jesień 1939 roku przyniosła egzekucje miejscowej inteligencji, wywłaszczanie i zsyłki do obozów. Wojna oznaczała dla Zaborów ponowną falę germanizacji. 25 kwietnia 1942 roku  przemianowano nazwę miasta na Heiderode (wrzosowisko). Wyzwolenie nastąpiło 21 lutego 1945 roku. W rodzinnym archiwum znalazłam pismo z 1944 roku skierowane do mieszkanki miasta od burmistrza. Oto tłumaczenie: Została pani zgłoszona, że 2 lutego 1944 roku o godzinie 18. 40 w Heiderode na ul. Wilhelmstrasse mówiła pani po polsku. Za naruszenie zarządzenia starosty w sprawie używania języka polskiego (tu odpowiednie paragrafy…) zostaje pani skazana na dwa dni więzienia. Przeciwko tej decyzji przysługuje pani wniesienie skargi do Starosty Powiatowego w Chojnicach. Skargi można składać do mnie ustnie lub pisemnie. Kara musiała się rozpocząć w sobotę 12 lutego 1944 roku o godzinie 19 na Komisariacie Policji w Heiderode.


Na zdjęciach powojennych utrwalono fragment domu zbudowanego w latach dwudziestych XX wieku. Budynek wyróżniał się tym, iż w przeciwieństwie do większości domów budowanych na Pomorzu z czerwonej cegły, był wykonany z białej, a jedynie narożniki, gzymsy, obramowania okien zrobiono z materiałów w kolorze czerwonym. Inne budownictwo, jakie występowało w Zaborach, to pochodzące jeszcze z XIX wieku domy drewniane kryte papą.

Czersk, zdj. ze zbiorów autorki

Czesława Scheffs

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *