W Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku na poziomie – 3 można aktualnie obejrzeć wystawę zatytułowaną „Pancerne Skrzydła”. Będzie ona dostępna dla zwiedzających do końca br.
Ekspozycja ta została poświęcona postaci gen. Stanisława Maczka oraz zwycięskim walkom, jakie stoczyła dowodzona przez niego 1 Dywizja Pancerna w 1944 r.
Jednostka ta została sformowana w 1942 r. w Szkocji z polskich żołnierzy, którzy po zakończeniu Kampanii Wrześniowej i kapitulacji Wojska Polskiego nie pogodzili się z nową rzeczywistością. Udało im się wydostać z okupowanej Ojczyzny, by na emigracji na nowo podjąć walkę z wrogiem. Wstąpili do Polskich Sił Zbrojnych, które tworzyły się w Wielkiej Brytanii.
Szlak bojowy tej dywizji prowadził poprzez Francję, Belgię, Holandię do Niemiec. Cała kampania trwała 283 dni; wojska przebyły 1800 km – rozpoczynając swój szlak bojowy w Normandii, a kończąc go w Wilhemshaven.
Odpowiednia taktyka zastosowana przez gen. Maczka pozwoliła na odnoszenie kolejnych zwycięstw nad wrogiem. Polskim żołnierzom na szlaku bojowym nieustannie towarzyszyła myśl, iż z każdym dniem są coraz bliżej ukochanej Ojczyzny.
Dziennie pokonywali średnio 50 km: forsowali przeszkody wodne, toczyli nieustanne walki z wrogiem, wyzwalając kolejne miasta i wsie. Na rzekach saperzy w trakcie całej kampanii wybudowali aż 102 mosty, którym Polacy z pobudek patriotycznych nadawali nazwy polskich miast, np. „Warszawa”, „Lwów”, „Gdynia”, „Wilno”.
Dowódca I DP, gen. Stanisław Maczek (1892 – 1994) ur. się w Szczerzecu k. Lwowa. W wojnie z Bolszewikami dowodził po raz pierwszy piechotą wspartą czołgami.
W 1938 r. został dowódcą pierwszej jednostki zmotoryzowanej – 10 Brygadą Kawalerii Motorowej, którą także dowodził w czasie Kampanii Wrześniowej.
Po wkroczeniu na ziemie polskie Armii Czerwonej przedostał się na Węgry, a stamtąd do Francji. Tam jego jednostka została odtworzona i brała udział w walkach z Niemcami na terenie tego kraju. 17 IX 1940 r. brygadę tę rozformowano. Walczący w niej żołnierze podejmowali próby dotarcia do Wielkiej Brytanii, gdzie tworzyły się Polskie Siły Zbrojne. W Wielkiej Brytanii gen. Maczek – decyzją Naczelnego Wodza, gen. Władysława Sikorskiego został mianowany dowódcą 1. DP, którą dowodził do 20 V 1945 r. Cieszył się szacunkiem wśród żołnierzy, którzy nazwali go żartobliwie „Bacą”.
Gen. Sikorski zatwierdził również symbol tej jednostki wojskowej, który został umieszczony na sprzęcie wojskowym oraz na lewym rękawie kurtki każdego żołnierza. Został on zaprojektowany przez artystę – plastyka, por. Adama Bunscha (1896 – 1969), oficera 10 Brygady Pancernej.
Przedstawiał czarny husarski pappenheimer (czyli hełm) z otwartą przyłbicą oraz skrzydłem husarskim umieszczony na pomarańczowej tarczy obwiedzionej czarnym konturem. Było to oczywiste nawiązanie do słynnej polskiej husarii, zaś barwy: czarna i pomarańczowa do barw przedwojennej polskiej broni pancernej. Żołnierze nazywali swą odznakę „wiewiórką”.Dywizja dowodzona przez gen. Maczka 1 VIII 1944 r. wylądowała we Francji i tam weszła w skład kanadyjskiej I Armii gen. Guy’a Simondsa. Żołnierze ci najpierw stoczyli walki pod Caen – Falaise i Chambois. W dalszej kolejności wyzwalali płn. Francję, po czym wkroczyli do Belgii.
Gen. Maczek wydał rozkaz nieużywania ognia artyleryjskiego celem uniknięcia zniszczeń i strat wśród cywili. Wyzwalaniu poszczególnych miast towarzyszył ogromny entuzjazm i wielka radość mieszkańców. Witali oni swych wybawców owacjami.
Dowódca 10. Brygady Kawalerii Pancernej, płk. Franciszek Skibiński zanotował: „Jechaliśmy pomiędzy gęstymi szpalerami tłumu, zupełnie szalejącego z entuzjazmu. Ludzie płakali i krzyczeli jak wariaci. Grad kwiatów sypał się przez całą drogę na czołgi i samochody. (…) okna i balkony były udekorowane biało czerwonymi barwami i tłumy wywijały na nasze powitanie polskimi chorągiewkami.”
Nastroje panujące wśród mieszkańców wyzwolonej Gandawy ilustruje poniższa fotografia.
Na odcinku pomiędzy Abbeville a Ypres Brytyjczycy wydali rozkaz prowadzenia działań pościgowych, które miały uniemożliwić niemiecką obronę. Z 3 na 4 IX 1944 r. gen. Maczek zdecydował się na podjęcie działań równocześnie na dwóch osiach natarcia, co zwiększyło szanse osiągnięcia sukcesu. Wkrótce jego żołnierze dotarli do kanału Neuffosse, na którym saperzy postawili most, co otworzyło drogę do Ypres. Walki o to miasto rozpoczęły się 6 września. Wzięły w nich udział jednostki 10. Brygady Kawalerii Pancernej i 10. Pułku Strzelców Konnych. Gen. Maczek nakazał zajęcie miasta. W wyniku ciężkich walk, 7 września Ypres zostało wyzwolone. Tego dnia gen. Maczek dokonał uroczystego wprowadzenia burmistrza do ratusza. Sam złożył podpis w honorowej księdze miasta obok podpisu marszałka Ferdynanda Focha.
W tamtym czasie żołnierze 10 Brygady Kawalerii Pancernej i 10 Pułku Strzelców Konnych kontynuowali walki na dwóch osiach natarcia. Ciężkie walki rozegrały się w okolicach miasta Roselare. Dzięki ogromnej odwadze Flamandki Simonne Brugghe (1922 – 1987) , która dokonała rozpoznania pozycji niemieckich w okolicy wspomnianego miasta możliwe było szybkie pokonanie wroga i wyzwolenie tego miasta 8 września. Tego dnia gen. Maczek spotkał się z rodziną Brugghe w ratuszu. Poznał osobiście działaczkę Ruchu Oporu, nauczycielkę Simonne Brugghe, która przyczyniła się do wyzwolenia Roselare. Gen. Maczek uhonorował Flamandkę Krzyżem Walecznych. Tego rodzaju odznaczenie (ze zbiorów Joanny i Bogdana Wielgatów) możemy zobaczyć na wystawie.
Niedaleko Roselare znajduje się miejscowość Izegem (w wyzwalaniu, której Polacy nie brali udziału), w której kilka lat temu odnaleziono historyczną, oryginalną polską flagę z nazwiskami polskich oficerów. Flaga ta – zaprezentowana na wystawie – została wykonana z dostępnych materiałów i wykorzystywana była tuż po wojnie w czasie organizowanych tamże uroczystości.
Obecnie jest własnością 11 Lubuskiej Dywizji Kawalerii Pancernej im. króla Jana III Sobieskiego w Żaganiu.
W czasie walk o wyzwolenie Tielt wojska niemieckie zaczęły wycofywać się w kierunku Ruiselede. Żołnierze 2 Pułku Pancernego oraz 10 Pułku Dragonów, aby zaskoczyć Niemców, zajęły pozycje na północnych rogatkach Ruiselede. Rozegrały się walki; oddziały wspomnianych jednostek otrzymały wsparcie ze strony 3 Szwadronu Shermanów oraz lotnictwa. Wojska wroga zostały otoczone. 8 września o godz. 20 ej Ruiselede zostało wyzwolone. Drogę pokryły ciała poległych oraz zniszczony sprzęt. Ten dramatyczny widok przypominał scenerię z miasta Chambois, stąd utarło się określenie „małe Chambois”.
Pokonanie wojsk niemieckich w tej okolicy uchroniło Gandawę i Antwerpię przed ich atakiem.
Z 11 na 12 IX czołgi 1. Pułku wkroczyły do Lokeren, następnego dnia polskie oddziały zajęły St. Niklaas, a w dalszej kolejności – Land van Waas i Sint – Gillis – Waas. Rejon wsi de Klinge zajęli dragoni, o Stekene walczył batalion podhalański, a 2. Pułk – o Beveren. Oddziały niemieckie po opuszczeniu tego ostatniego miasta schroniły się w forcie Kallo, o którego wyzwolenie walczył Belgijski Ruch Oporu. Flamandczyk Jozef Hellick zasłużył się w rozpoznaniu pozycji wroga.
W tym samym czasie 1 DP otrzymała rozkaz wyzwolenia Gandawy oraz obszaru między Gandawą do morza i w kierunku granicy holenderskiej. W walkach tych jednostki 1. DP były wspierane przez lotnictwo oraz belgijskich ochotników. Zadanie wyzwolenia Gandawy nie było łatwe, gdyż północne i zachodnie tereny miasta były zajęte przez Niemców, zaś południowy znajdował się pod obstrzałem niemieckiej artylerii. 13 IX wojska nieprzyjacielskie zostały wyparte za rzekę Lieve.
16 IX 1944 r. 1. DP wkroczyła do Holandii – w drodze do Axel – Hulst doszło do wielu krwawych starć z wrogiem. 29 października 1. DP wyzwoliła Bredę. Gen. Maczek wydał rozkaz oszczędzenia miasta, za co mu złożył podziękowanie burmistrz tego miasta – zapewnił, iż mieszkańcy tego nigdy Polakom nie zapomną.
W listopadzie polskie oddziały stoczyły ciężkie walki o ujście Mozy, zaś w kwietniu 1945 r. wkroczyły do Niemiec. Oswobodziły obóz w Oberlagen, w którym przebywały uczestniczki Powstania Warszawskiego.
Kampania prowadzona przez wojska gen. Maczka zakończyła się w Wilhelmshaven, gdzie jednostki dowodzone przez Ericha von Straube ogłosiły kapitulację.
W latach 1945 – 47 żołnierze z 1. DP uczestniczyły w okupacji strefy brytyjskiej w Niemczech.
Gen. Maczek nie wrócił do ojczyzny. Na jego decyzji zaważyło odebranie mu polskiego obywatelstwa przez powojenną władzę w Polsce. Zamieszkał w Edynburgu. Początkowo pracował jako barman. Na poprawę jego sytuacji materialnej wpłynął m. in. nacisk belgijskiej opinii publicznej.
Po wojnie wiele miast i gmin flamandzkich przyznało gen. Maczkowi honorowe obywatelstwo. Na wystawie możemy oglądać akt przyznania takiego zaszczytnego tytułu Dowódcy 1. DP przez władze miasta Tielt 17 XII 1944 r.
Gen. Maczek wielokrotnie odwiedzał Belgię i Holandię w czasie corocznych obchodów wyzwolenia tych krajów. Nigdy nie udzielił poparcia władzy komunistycznej w Polsce.
Po śmierci w 1994 r. został pochowany na cmentarzu w Bredzie obok swoich żołnierzy.
Na wystawie prezentowane są dwa egzemplarze książki autorstwa gen. Maczka: wydana w języku polskim w 1961 r. w Edynburgu pt. „Od podwody do czołga” podpisem autora oraz jej holenderski przekład „Van paardenwagen tot tank” z 2009 r. z podpisem syna generała, Andrzeja Maczka.
Po wojnie prochy polskich żołnierzy poległych we Flandrii przeniesiono na Cmentarz Wojskowy Żołnierzy Polskich w Lommel. W ciągu dwóch lat pochowano tam 257 ciał. Trzydzieści trzy groby znalazły się na Kanadyjskim Cmentarzu w Adegem. Niektóre miejscowości, np. Tielt otrzymały prawo pozostawienia polskich mogił na znajdujących się tam cmentarzach. Pochowani na nich polscy żołnierze traktowani byli jak lokalni bohaterowie. Jednym z nich był ppror. Adam Godowski.
Wielu żołnierzy, którzy walczyli w oddziałach dowodzonych przez gen. Maczka, nie wróciło do kraju. Weterani zamieszkali we Flandrii w 1966 r. utworzyli oni Stowarzyszenie Pierwsza Polska Dywizja Pancerna, Koło Belgia. W 1972 r. rozszerzyło ono swą działalność na obszar Holandii i od tamtej pory określane było mianem „Koła Beneluxu”.
29 X 2011 r. weterani – ze środków własnych oraz wyzwalanych niegdyś przez nich gmin – zakupili sztandar i przekazali go do Sali Tradycji 11 Lubuskiej Brygady Kawalerii w Żaganiu. Jest on prezentowany na tej wystawie.
W 1991 r. polscy weterani – emigranci po raz pierwszy po wojnie symbolicznie przekroczyli polską granicę na Odrze. Miało to dla nich symboliczne znaczenie powrotu 1. DP do Ojczyzny.
Na wystawie przedstawiono również sylwetki kilku żołnierzy z 1. DP.
Jednym z nich był był mjr. Czesław Kajpus, który jako więzień łagrów na Syberii został zwolniony na mocy układu Sikorski – Majski – po czym odbył długą wędrówkę poprzez różne kraje azjatyckie, w tym Bliski Wschód, drogą morską wzdłuż wybrzeży Afryki, dotarł do Wielkiej Brytanii. W Szkocji ukończył kurs oficerski, po czym został przydzielony do I DP gen. Maczka.
W Belgii poznał swą przyszłą żonę, Simonne. Pozostał na emigracji.
Inny z żołnierzy to Marian Plichta (1918 – 1974), porucznik – ur. w Siedlcach służył pod dowództwem gen. Maczka aż w trzech kampaniach: Kampanii Wrześniowej, kampanii francuskiej i w kampanii w 1944 r. Walczył jako oficer dywizjonu przeciwpancernego 10 Brygady Kawalerii Zmotoryzowanej m. in. pod Falaise, Ypres, Abbeville, Baarle – Hertog. W trakcie kampanii został ranny. Zakończył wojnę jako oficer 5. Ppanc. W 1948 r. wrócił do Polski.
Na wystawie możemy zobaczyć kompas produkcji czeskiej (na poniższym zdjęciu), który należał do por. Plichty oraz zaświadczenie wydane przez Ministra Obrony Narodowej zaświadczające o odznaczeniu por. Plichty Krzyżem Walecznych, jak również emblemat Krzyża Walecznych, wzór z 1939 r. Został on przekazany Joannie Wielgat (córce por. Plichty) na podstawie zaświadczenia z 2017 r. wydanego przez Ministra Obrony Narodowej. Pochodzi ono ze zbiorów Joanny i Bogdana Wielgatów.
Wacław Odrowąż Kietliński (1904 – 1984) – ur. w Warszawie; uczestniczył w wojnie obronnej w 1939 r., następnie poprzez Szwecję dotarł do Francji, gdzie walczył w Wojsku Polskim; w Wielkiej Brytanii wstąpił do 1. DP gen. Maczka. Tam służył jako oficer wywiadowczy 10 Pułku Dragonów; w trakcie kampanii awansował do stopnia rotmistrza. Służbę wojskową zakończył pod Wilhelmshaven.
Na wystawie wyeksponowano jego dziennik (na zdjęciu), w którym skrzętnie notował przebieg działań wojennych w czasie kampanii, w której uczestniczył w 1944 r.
Kapitan Sylwester Bardziński (1918 – 2015) ur. w Jaksicach na Kujawach. W Kampanii Wrześniowej walczył jako żołnierz 12 Batalionu Pancernego w Łucku.
Po kapitulacji znalazł się w Wielkiej Brytanii, gdzie został przydzielony do 1 Pułku Pancernego; przeszedł szkolenie na czołgu Sherman. Dowódcą czołgu, w którym służył był książę Poniatowski (który zginął w Holandii). Brał udział w wielu walkach, przykładowo o Ypres, Tielt, Nevele, Drongen. W czasie postoju w St – Gillis – Waas u rodziny Van der Heyden poznał swą przyszłą żonę.
Zakończył swój szlak bojowy w Wilhelmshaven.
Mjr Stanisław Wartak (1909 – 1982) – ur. w Zagłębiu Dąbrowskim, w czasie Kampanii Wrześniowej walczył w 4 Wołyńskiej Brygadzie Kawalerii. Po klęsce wrześniowej znalazł się na Węgrzech, gdzie dołączył do 10 Brygady gen. Maczka. Walczył we Francji, następnie przedostał się do Wielkiej Brytanii. Służył w 2 Pułku Pancernym. Walczył we Francji, Belgii, Holandii. Do Wilhemshaven wkroczył jako dowódca straży przedniej. Po zakończeniu II wojny światowej zdecydował się wrócić do kraju. Tu przez sześć lat był rozpracowywany przez UB, podobnie jak inni jego towarzysze broni, którzy wrócili do Polski.
Wystawa „Pancerne Skrzydła” powstała we współpracy następujących instytucji:
- muzeów: Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, Muzeum Miejskiego w Zabrzu, Muzeum 24. Pułku Ułanów w Kraśniku
- instytutów: Instytutu Pamięci Narodowej (Biuro Edukacji Narodowej IPN w Katowicach), Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą „Polonika”
- archiwów miejskich: Beveren, Lokeren, Roselare, Poperinge, Sint – Niclaas, Tielt
- Stowarzyszenia Miłośników Historii (Vereniging Eerste Pools Divisie Belgie Vzw Stowarzyszenie 1. Polskiej Dywizji Pancernej Belgia Association of the Polish Armoured Division Belgium, Axis4Peace (Beveren), Heemkring DE Vlierbes (Beerse), Heemkring Marcblas (Merkplas), Heemkring Aan De Schreve (Poperinge), D’ Euzie (Stekene) , Heemkring De Roede van Tielt (Tielt), Handmet Military (Gostyń)
- Kurator Wystawy: Dirk Verbeke
- Tekst: Ryszard Mozgol
- Recenzent Wystawy: dr Krzysztof Tochman
- Dobór zdjęć: Dirk Verbeke,Ryszard Mozgol, Ewa Świder – Grobelna
- Współpraca: Bartłomiej Garba, dr Krzysztof Tochman, Magdalena Grus, Zbigniew Gołas, Ewelina Dragosz, Wojciech Łukaszun, Izabela Boguszewska, Henryk Jakubowicz, Adam Żymła, Tatiana Srokowska.
- Projekt i realizacja: www.7muz.pl
