Zasłużony dla powojennego Gdańska

Tym razem chciałabym przybliżyć postać Stefana Michalaka – lekarza i biochemika – działacza zasłużonego dla organizacji powojennej służby zdrowia w Gdańsku oraz jednego z współtwórców gdańskiej Akademii Lekarskiej.

Doktor Stefan Stanisław Michalak urodził się 26 VII 1909 r. w Kilonii, gdzie jego ojciec był zatrudniony w przemyśle okrętowym. Tam Stefan Michalak spędził pierwsze dziesięć lat życia. Następnie zamieszkał w Poznaniu, gdzie kształcił się w gimnazjum im. Bergera.   Ukończył je w 1924 r., po czym – po uzyskaniu stypendium rządu francuskiego – wyjechał do Nancy, gdzie uczył się w  Lycée Henri- Poincaré i w 1927 r. zdał maturę.

Wrócił do Poznania celem podjęcia studiów medycznych na tamtejszym uniwersytecie. Dyplom lekarza uzyskał w 1933 r. Przez trzy lata pracował jako lekarz w Poznaniu, między innymi w poznańskim 3 pułku lotniczym, gdzie częściowo odbył służbę wojskową…

W 1935 r. podjął pracę jako lekarz okrętowy na różnych jednostkach -najpierw na s.s. „Warszawa”, następnie „Piłsudski”, „Batory” oraz   „Darze Pomorza”, na którym  w latach 1936-37 odbył rejs na Galapagos, Tahiti, przylądek HornW 1938 r. osiedlił się w Gdyni, gdzie w latach 1938-39 pracował jako lekarz w Państwowej Szkole Morskiej. Pełnił także funkcję zastępcy lekarza portowego oraz lekarza obozu emigracyjnego.

Po wybuchu drugiej wojny światowej znalazł się w Warszawie (tu w 1943 r. urodził się jego syn-Stefan Jacek-fizyk, inżynier, podróżnik).

Tu podjął pracę w jako epidemiolog w Państwowym Zakładzie Higieny.

W Gdańsku znalazł się Stefan Michalak tuż po zakończeniu wojny , wraz z grupą personelu medycznego ,delegowaną przez Ministerstwo Zdrowia i Ministerstwo Oświaty; ściślej grupa ta przyjechała  się już w lutym 1945 r. w Gdyni. 6.IV.1945 r. trzech lekarzy: Zdzisław Teyssere (pierwszy naczelnik Wojewódzkiego Wydziału Zdrowia), Przyborowski i Stefan Michalak zjawili się na terenie przyszłego Szpitala Miejskiego w Gdańsku. Budynki szpitalne, były zrujnowane, uszkodzone przez bomby lub pociski artyleryjskie, wyposażenie zdemolowane lub spalone. Budynki pozbawione szyb. Nie działała instalacja elektryczna. Teren był zaminowany.Wszędzie, także na dziedzińcach szpitala, mnóstwo rannych. Wśród nich jeńcy niemieccy i cywile, deportowani przez Niemców Rosjanie, Francuzi, Włosi, Polacy.

W tamtym czasie szpital znajdował się w rękach Armii Czerwonej. Lekarzem pełniącym obowiązki komendanta szpitala był major gwardii o nazwisku Kaczan.

Następnego dnia, tzn.7.IV.1945 r. spisano w Gdyni akt, na mocy którego władze polskie przejęły Szpital Miejski oraz Szpital Sióstr Boromeuszek na Dolnym Mieście.Po czym Stefan Michalak ,mianowany dyrektorem Szpitala Miejskiego,wraz z nieliczną grupą polskiego personelu medycznego, przejął szpital z rąk żołnierzy radzieckich.(11.V.1945r. podpisano drugi akt przekazania szpitala władzom polskim,po czym wojska radzieckie definitywnie wycofały się z terenu szpitala).

Z tego okresu pochodzą wspomnienia  Stefana Michalaka pt. „Początki Akademii Lekarskiej w Gdańsku” wydane w formie artykułu w „Polskim Tygodniku Lekarskim” w 1946r. Jest to przejmujące świadectwo tamtego okresu, kiedy całe miasto zasłane było morzem ruin. Gruzami przygniecione setki  rozkładających się ciał, powszechny głód, brak wody pitnej, szerzące się epidemie, ukrywający się uzbrojeni niemieccy żołnierze, wybuchające pociski , brak fachowego personelu medycznego oraz leków i środków opatrunkowych- taki stan zastał w Gdańsku.

Pierwsze działania Stefana Michalaka polegały na udzielaniu niezbędnej pomocy rannym, co czynił kierując początkowo nielicznym personelem.
Wraz z napływem ludności do Gdańska po zaprzestaniu działań wojennych, wzrastała także liczba personelu medycznego. Warunki w jakich pracowano były niezwykle ciężkie, zwłaszcza że reglamentowana była woda pitna oraz żywność. U chorych i u pracowników pojawiły się ostre zatrucia, a także obrzęki głodowe. Przetrwanie tego trudnego okresu było możliwe dzięki niezwykłemu entuzjazmowi personelu, któremu dodawał hartu doktor Michalak.
Ten zaś brał także udział w akcjach uprzątania miasta ze zwłok leżących pod gruzami  nie tylko na terenie szpitala, co czyniono, by ograniczyć rozprzestrzenianie się epidemii. W tym celu oddelegowano do miasta grupę lekarzy i pielęgniarek,w tym także narodowości niemieckiej.

Pod  kierownictwem Stefana Michalaka nastąpiła odbudowa szpitala; był jednym z jego organizatorów. Najpierw utworzono prowizoryczny Szpital Miejski Ogólny (kwiecień-lipiec 1945 r.),jako bazę przyszłej uczelni medycznej (decyzja- o utworzeniu uczelni-zatwierdzona  przez  Radę Ministrów 21.IV.1945r. ,na wniosek ówczesnego Ministra Zdrowia,dr Franciszka Litwina). W pracach nad utworzeniem uczelni także miał swój udział  doktor Michalak.

Akademia Lekarska – pierwsza tego typu uczelnia w powojennej Polsce zaczęła  działać już w październiku 1945r. Pierwsze egzaminy wstępne odbyły się 16.X.1945 r., a pierwsze zajęcia 11.XI.1945 r. Oficjalne otwarcie uczelni nastąpiło 2.II.1946 r.

Stefan Michalak objął w niej 1.I.1946 r. stanowisko adiunkta w Zakładzie  Chemii Leków. Powierzono mu również obowiązek zorganizowania służby zdrowia w ramach Portowego Urzędu Zdrowia.

Żył bardzo intensywnie, każdy dzień wypełniały rozmaite obowiązki związane z pełnionymi funkcjami. Zajmował się także pracą naukową.

Niestety, jego bogate i godne naśladowania życie zostało przedwcześnie przerwane.

15.VIII. 1947 r. zginął ratując dwóch tonących kolegów niedaleko Jastrzębiej Góry.

Już w 1948 r. Senat Akademii Lekarskiej ufundował tablicę pamiątkową w budynku należącym do uczelni, w 1996 r. Rada Miasta Gdańska nadała skwerowi przed bramą wjazdową do Szpitala Klinicznego imię doktora Stefana Michalaka. W 2001 r. ustawiono na nim pomnik z  jego popiersiem.

Na cokole umieszczono napis: „Dr med. Stefan Michalak (1909-1947) organizator i pierwszy dyrektor szpitala Akademii, wychowanek   Lycée Henri-Poincaré w Nancy i wydziału lekarskiego Uniwersytetu Poznańskiego, lekarz okrętowy „Daru Pomorza” i m/s „Piłsudski”,  zginął w falach Bałtyku ratując tonących kolegów”.

Na rewersie cokołu czytamy: „Twojej to pracy Stefanie instytucja ta zawdzięcza, że z chaosu zakwitło nowe życie, że niewiele miesięcy po Twoim przybyciu Akademia mogła przygarnąć setki młodzieży i dać pomoc lekarską wielu tysiącom chorych” – w imieniu Senatu Akademii Lekarskiej prof. dr Kornel Michejda 21 VIII 1947 „.

Powyższe słowa wypowiedział prof. Kornel Michejda (1887-1960), chirurg, na pogrzebie doktora Stefana Michalaka. Dodał  wtedy jeszcze: „Falo niewdzięczna i okrutna! Czemuś zapomniała o tej miłości jaką zmarły obdarzył ciebie ,czemu nie chciałaś pamiętać o tym, że rzucił się w twoje objęcia człowiek pod wpływem najszlachetniejszego odruchu, jakim jest udzielenie pomocy bliźniemu z narażeniem własnego młodego życia(…) wzięłaś go w swe zdradne tonie, a ziemi oddałaś bohatera bez życia! Okrutna i bezlitosna falo!”

Doktor Stefan Michalak został pochowany 21. VIII. 1947 r. na cmentarzu Srebrzysko.

Maria Sadurska