„Każdy nagrobek kryje w sobie opowieść o ludziach, którzy kiedyś żyli, ich marzeniach, radościach i smutkach. Jednak nie wszystkie te historie są dobrze znane. Wiele z nich zostało zapomnianych wraz z upływem czasu (…)”. (www.modapulse.pl/tajemnice-grobow-co-kryja-stare-cmentarze/)
Jakie tajemnice skrywają nieliczne zachowane na oliwskim cmentarzu mogiły pochodzące z przełomu XIX i XX wieku? Kto w nich spoczywa, kim był, czym się zajmował, gdzie mieszkał? Czy zmarł młodo, czy dożył sędziwego wieku?
Niedawno udało mi się odkryć jedną z takich historii, skazanych być może – kto wie? – na zapomnienie. Opowieść ta dotyczy osób pochowanych w starym, oplecionym dziś bluszczem grobowcu, znajdującym się w najstarszej części oliwskiej nekropolii, założonej w 1832 r. jako miejsce grzebalne dla wiernych parafii katolickiej kościoła Trójcy Świętej (dziś Archikatedry Oliwskiej).
Grobowiec ten kryje doczesne szczątki kilku członków zamożnej gdańskiej rodziny Landmann. Na nagrobku, poniżej krzyża widnieje napis: „Gekreuzigter Herr Jesus Christus, es ist vollbracht, erbarme dich, unser und der armen seelen” („Ukrzyżowany Panie Jezu Chryste, wykonało się, zmiłuj się nad nami i nad biednymi duszami”).
Pierwszy przedstawiciel tej rodziny Ferdinand Landmann (1781 – 1873) w 1821 r. – zgodnie z informacją podaną w „Encyklopedii Gdańskiej” – przybył do naszego miasta z terenu obecnej Austrii. Ks. Zygmunt Iwicki w „Bedekerze Oliwskim” podaje, iż rodzina Landmann pochodziła z Bawarii. Tu założył firmę „Glas – Porzelan – und Lampenhandlung” („Handel szkłem, porcelaną i lampami”), której siedziba od 1859 r. mieściła się w należącej do niego kamienicy przy ul. Breitgasse 18 (ob. ul. Szeroka).
Firmę przejął od niego syn Ferdinand Matthias (1827 – 1914), który przeprowadził się do Oliwy, do kupionego przez siebie domu przy Klosterstrasse 17 (ob. ul. Cystersów), znajdującego się w sąsiedztwie kościoła św. Jakuba. Budynek ten nie przetrwał do naszych czasów, spłonął w marcu 1945 r.
W jednym z wynajmowanych przez właścicieli pomieszczeń mieszkał wraz z rodzicami Günter Schilke (ur. 1925 r.), od 25 IV 1954 r. kapłan archidiecezji w Köln. Obok tego budynku (bliżej ob. archikatedry) znajdował się dwupiętrowy dom z mansardowym dachem, usytuowany szczytem do ulicy, fasadą do katedry, którego właścicielką została najmłodsza córka Ferdinanda Matthiasa, Agnes – stąd pochodziła jego nazwa „Villa Agnes”. Oba domy nie istnieją. Parcelę, którą zajmowały przeznaczono po wojnie na na parking.
Ferdinand Matthias 8 V 1855 r. w kościele św. Mikołaja zawarł związek małżeński z trzy lata młodszą od siebie Franziską Hanke (1831 – 1908), córką mistrza krawieckiego C. Hankego. Małżonkowie doczekali się jedenaściorga dzieci, z których troje zmarło w dzieciństwie. Ich najmłodszy syn Joseph Clemens (1875 – 1941) został księdzem. Święcenia kapłańskie otrzymał 22 III 1903 r. w Seminarium Duchownym w Pelplinie. Mszę prymicyjną odprawił w Oliwie. Następnie posługiwał jako wikary w Szczuce, Lęborku, w Gdańsku w kościele św. Brygidy. Od 1914 r. aż do śmierci w 1941 r. był proboszczem w Pollnitz (Polnicy) k. Człuchowa.
Starsi synowie zajmowali się handlem:
- Franz (4 VII 1861 – 1940) przejął rodzinną firmę wraz z kamienicą przy Breitgasse 18. Jego żoną była Hedwig Wenzel.
- Ignatz Vincent (18 III 1863 – 22 V 1929) został właścicielem zakładów kwasu węglowego w Berlinie. Zginął w wypadku samochodowym.
- Stefanus (12 XII 1870 – 1 I 1952) założył w Gdańsku firmę „Fenster-Spiegel-und Rohglass” („Szkło okienne, lustrzane i surowe”). Był żonaty ze Szwedką. Został wysiedlony z Gdańska w 1945 r., osiadł w Ulm.
Cztery córki poświęciły się pracy pedagogicznej:
- Franziska (27 I 1856 – 23 VII 1937). Jej mężem był Leon Feliks Gutowski.
- Marie (11 VI 1859 – 26 III 1942)
- Johanna Anastazja (3 VIII 1867 – 7 III 1913)
- Agnes (9 I 1873 – 10 XII 1959). Była żoną Franza Schultheissa. Po wojnie, podobnie jak jej starszy brat Stefanus, zamieszkała w Ulm.
Marie Landmann – której chcę poświęcić dalszą część artykułu – uczęszczała do szkoły średniej w Chełmnie nad Wisłą prowadzonej przez Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo (zwane popularnie szarytkami), w którym posługiwała rodzona siostra matki, Maria Balbina Hanke.
Po ukończeniu tej szkoły Marie wstąpiła do prywatnego ewangelickiego seminarium nauczycielskiego w Gdańsku, prowadzonego przez pastora kościoła św. Bartłomieja, Friedricha Heinricha Hevelckego. W 1879 r. w Düsseldorfie zdała egzamin państwowy dający jej uprawnienia do pracy w szkolnictwie. Zanim wróciła do Gdańska przez kilka lat pracowała jako nauczycielka w szkołach katolickich w Nadrenii, w takich miastach jak: Moselkern k. Kolonii, Königswinter i Düsseldorf.
W 1886 r. z pomocą finansową ojca założyła w Gdańsku Marienschule – prywatną szkołę średnią dla dziewcząt z rodzin katolickich, z wykładowym językiem niemieckim. Marie Landmann była jej właścicielką. Jednocześnie przez wiele lat pełniła funkcję dyrektorki tej placówki. Pracowała w niej również jako nauczycielka. Prowadziła zajęcia z języka niemieckiego, geografii i historii.
Początkowo jej siedziba mieściła się w należącej do ojca kamienicy przy Jopengasse 4 (ul. Piwna). Szkoła ta posiadała również internat, dzięki czemu mogły uczęszczać do niej także dziewczęta spoza Gdańska. Nadzór nad szkołą pełnił miejski inspektor szkolny, który przynajmniej raz w roku przeprowadzał jej wizytację. W szkole obowiązywał rozszerzony program religii katolickiej, który „uwzględniał obowiązującą doktrynę Kościoła katolickiego w programach wychowania i nauczania” („Encyklopedia Gdańska”).
Szkoła ta rozpoczęła swą działalność wiosną 1886 r. Utworzono w niej wtedy trzy klasy wiekowe liczące łącznie trzydzieści dziewięć uczennic. Liczba uczennic rosła systematycznie. Marienschule była bowiem jedyną szkołą dla dziewcząt z rodzin katolickich w tym regionie. Uczęszczały do niej córki nauczycieli, urzędników, właścicieli ziemskich i fabrykantów z terenu Pomorza, Warmii, a nawet Kujaw. Wkrótce Marienschule stała się dziewięcioletnią szkołą średnią z klasami wstępnymi. Uczyły się w niej dziewczynki od szóstego do szesnastego roku życia.
W latach 1899 – 1912 placówka ta używała nazwy Marienschule – Katholische Höhere Mädchenschule (Szkoła Mariacka – Katolicka Wyższa Szkoła Średnia dla Dziewcząt) . Od początku istnienia szkoły do wybuchu I wojny światowej uczennice musiały obowiązkowo nosić specjalny strój: granatową spódnicę, białą bluzę z kołnierzem, ciemny krawat zakończony owalnym medalionem z literą M oraz ciemną czapkę z metalową literą M. W czasie I wojny światowej i w pierwszych latach powojennych wymóg ten nie był tak rygorystycznie przestrzegany, a po utworzeniu II WMG z tego wymogu całkiem zrezygnowano.
W 1891 r. Marie Landmann otworzyła dodatkowo seminarium nauczycielskie. Z czasem dla jego uczennic utworzyła wyższy kurs nauczycielski (Abteilung für höhere Mädchenbildung), którego ukończenie dawało uprawnienia do pracy pedagogicznej w szkołach średnich dla dziewcząt. Niektóre absolwentki znalazły zatrudnienie w Marienschule.
Pod koniec lat 90. XIX w. Marie Landmann postanowiła rozszerzyć jej działalność, jak i podnieść standard placówki. W tym celu zaciągnęła kredyt bankowy (ponownie skorzystała również ze wsparcia finansowego swego ojca), co pozwoliło jej na zakup niszczejących zabudowań nieczynnego hotelu De Berlin. Budynki, w których mieścił się hotel znajdowały się na parceli przy Vorstädtischer Graben 18 (ul. Podwale Przedmiejskie) – między ulicami Fleischergasse (ul. Rzeźnicka) i Poggenpfuhl (ul. Żabi Kruk) – oraz przy Fleischergasse 90. Dotychczasową siedzibę szkoły przy Jopengasse Marie Landmann sprzedała.
W zakupionym budynku przy Vorstädtischer Graben 18 – po jego gruntownym remoncie – otwarto internat dla uczennic. Kamienica przy Fleischergasse została zburzona. Na jej miejscu wzniesiono nowoczesny budynek szkolny, który posiadał oświetlenie elektryczne i centralne ogrzewanie. Mieściły się w nim sale lekcyjne, pracownie, biblioteka, a także aula z kaplicą oraz sala gimnastyczna w skrzydle bocznym. Do czasu ukończenia budowy zajęcia odbywały się w wynajętych przez dyrektorkę mieszkaniach czynszowych.
W 1908 r. właścicielka Marienschule – zgodnie z nową ustawą o szkolnictwie średnim dla dziewcząt, od tej pory obowiązującą w Niemczech – zmieniła system organizacji nauki m. in. wydłużając okres kształcenia o jeden rok. W 1911 r. (30 IV i 1 V) odbyły się uroczystości związane z 25 – leciem szkoły. W 1912 r. dzięki staraniom Marie Landmann szkoła uzyskała prawo prowadzenia trzyletniego Oberlyzeum. Po jego ukończeniu uczennice mogły przystąpić egzaminów na wyższe studia. Z kolei w 1926 r. – w ostatnim roku pracy Marie Landmann – placówka ta otrzymała uprawnienia do przeprowadzania egzaminów maturalnych, których wyniki zatwierdzane były przez władze państwowe.
W 1908 r. w szkole pracowało „sześciu nauczycieli przedmiotów podstawowych, języków obcych i religii, dziesięć nauczycielek przedmiotów w klasach niższych i trzy nauczycielki przedmiotów uzupełniających, czyli muzyki, robót ręcznych i gimnastyki” („Encyklopedia Gdańska”). Większość kadry stanowili nauczyciele wyznania katolickiego.
Katechetami byli najczęściej proboszczowie Kaplicy Królewskiej w Gdańsku. W 1911 r. szkole tej pracował brat dyrektorki, ks. Josef Clemens Landmann. W latach 1911 – 1945 katechetą był ks. prałat Vinzent Papenfuss (1884 – 1959), autor monografii pt. ”Geschichte der katolischen Kirche in Danzig” („Historia kościoła katolickiego w Gdańsku”). Katecheci codziennie odprawiali msze św. w kaplicy szkolnej (w ciągu roku szkolnego o godz. 7. 15, w czasie ferii o 8. 30).
W latach 1901 – 1909 nauczycielem muzyki był spokrewniony z właścicielką Carl Stanislaus Hanke (ok. 1825 – 1909), organista z kościoła św. Ignacego w Starych Szkotach, a w kolejnych latach jego zięć, Otto Julius Konopatzki (1877 – 1945). Do roku 1927 kierowniczką internatu była starsza siostra dyrektorki, Franziska Gutowski. Ich młodsza siostra Johanna Anastasia uczyła w tej szkole historii i geografii. W 1910 r. zrezygnowała z pracy z powodu złego stanu zdrowia.
W latach 1904 – 1912 i 1918 – 1945 zajęcia z prac ręcznych prowadziła siostrzenica Marie Landmann, Florentina Hedwig Gutowski (córka Franziski), a w latach 1915 – 1919 – bratanica Marie Landmann – Rosalia Agnes Landmann. Przez pewien czas nauczycielkami były tam siostry słynnego gdańskiego malarza, Stanisława Chlebowskiego, Helena i Angelika. W czasie I wojny światowej w Marienschule, tak jak w innych gdańskich szkołach, część pomieszczeń przeznaczono na szpital wojskowy.
W 1927 r. Marie Landmann z powodu podeszłego wieku i złego stanu zdrowia zrezygnowała z dalszego prowadzenia szkoły. Nie bez znaczenia był również kryzys ekonomiczny i związana z nim dewaluacja pieniądza. W chwili przejścia na emeryturę – decyzją Senatu II WMG – otrzymała prawo do dożywotniej rocznej renty w wysokości 9 tys. gdańskich guldenów. Zamieszkała wtedy z owdowiałą siostrą Franziską Gutowski i jej córką, Florentiną Hedwig.
Obiekty szkolne Marie Landmann sprzedała Federacji Urszulanek Języka Niemieckiego – zakonowi, którego misją jest szeroko rozumiana praca wychowawczo – oświatowa, zwłaszcza na rzecz dziewcząt. Pierwsze zakonnice, które objęły zarząd nad szkołą, przybyły z Berlina. Z czasem dołączyły do nich zakonnice z innych klasztorów w Niemczech. Urszulanki przejęły prowadzenie szkoły (jej nazwa nie została zmieniona) 1 IV 1927 r. Zmianę właściciela placówki zatwierdził Wydział do Spraw Nauki, Sztuki i Oświaty Senatu II WMG.
Marie Landmann nie założyła rodziny, ponieważ zgodnie z ówczesnym prawem mężatki traciły uprawnienia nauczycielskie. „W życiu prywatnym oraz zawodowym przestrzegała wszelkich obowiązujących wówczas kanonów Kościoła katolickiego” („Encyklopedia Gdańska”). Codziennie rano uczestniczyła we mszy św.
Z okazji jej 80. urodzin – 26 VI 1939 r. o godzinie 7.30 – bp. Carl Maria Splett w Kaplicy Mariackiej odprawił mszę w jej intencji zamówioną przez Katholischer Deutscher Frauenbund (Katolickie Stowarzyszenie Niemieckich Kobiet). Za swe zasługi dla szkolnictwa oraz działalność polityczną Marie Landmann została odznaczona przez papieża orderem „Pro ecclesia et pontifice”. Każdy dzień spędzała pracowicie. Nie koncentrowała się tylko i wyłącznie na pracy zawodowej. Dużo wymagała od siebie i innych, wszelkie swoje obowiązki spełniała rzetelnie. Potrafiła znaleźć również czas na działalność społeczną i polityczną.
W 1885 r. przyczyniła się do utworzenia Verein katholischer deutscher Lehrerinnen (Ogólnoniemieckiego Związku Nauczycielek Katolickich) z siedzibą władz w Essen, którego przez wiele lat była przewodniczącą. Prowadziła działalność na rzecz rozwoju katolickiego szkolnictwa średniego dla dziewcząt. Była autorką licznych publikacji z tej dziedziny. Przez wiele lat redagowała czasopismo zatytułowane „Mädchenbildung auf Christlicher Grundlage” („Podstawy kształcenia dziewcząt w duchu chrześcijańskim”).
W 1906 r. Marie Landmann wraz z Pruskim Ministerstwem Oświaty i Religii opracowała założenia programowe przygotowujące dziewczęta do studiów wyższych. W tym samym roku zresztą powierzono jej poprowadzenie konferencję poświęconą tej tematyce zorganizowanej w Berlinie pod patronatem cesarzowej Augusty Wiktorii.
W 1906 r. założyła w Gdańsku terenowy oddział Katolischer Deutscher Frauenbund (Katolicki Związek Kobiet Niemieckich), organizacji mającej swą centralę w Kolonii. Organizacja ta walczyła o podniesienie roli kobiet w państwie niemieckim, w tym o uzyskanie przez nie prawa wyborczego.
Marie Landmann należała ponadto do katolickiej partii Zentrum. Z jej ramienia w grudniu 1919 r. została wybrana gdańską radną. Z funkcji tej zrezygnowała pół roku później po zdobyciu mandatu do Zgromadzenia Konstytucyjnego (Konstytuanty) II WMG, którego posiedzenie inauguracyjne odbyło się 14 VI 1920 r. w sali dawnego Landtagu (parlamentu pruskiego) przy Neugarten 17 (ul. Nowe Ogrody). Zgromadzenie to opracowało projekt konstytucji WMG, uchwalony 11 sierpnia tegoż roku. Po proklamowaniu WMG (15 XI 1920 r.) z początkiem grudnia Zgromadzenie Konstytucyjne przekształciło się w pierwszy parlament II WMG, czyli Volkstag.
W lipcu 1921 r. Marie Landmann z powodu złego stanu zdrowia złożyła mandat. Trzy lata później została wybrana do Volkstagu II kadencji, gdzie zajmowała się problemami związanymi z gdańskim szkolnictwem oraz współpracą z Eduardem O’ Rourke – od kwietnia 1922 r. administratorem apostolskim dla II WMG, a od stycznia 1926 r. – pierwszym biskupem nowopowołanej diecezji gdańskiej. Marie Landmann współpracowała z nim do momentu jego rezygnacji z tej funkcji w połowie 1938 r.
Od momentu przejścia na emeryturę poświęciła się „Dziełu Pomocy” na rzecz powołań kapłańskich z diecezji gdańskiej; rokrocznie organizowała na ten cel zbiórki pieniędzy. Zmarła 26 III 1942 r. Spoczęła – jak wspomniałam na początku – w rodzinnym grobowcu na cmentarzu katolickim w Oliwie, w którym w 1908 r. została pochowana jej matka, w 1913 r. jej siostra Johanna Anastazja, rok później ich ojciec, a w 1937 r. – druga siostra Franziska.
Powyższy artykuł napisałam korzystając z następujących źródeł:
- „Encyklopedia Gdańska”
- „Bedeker Oliwski” ks. Zygmunt Iwicki
- www.modapulse.pl/tajemnice-grobow-co-kryja-stare-cmentarze/
- www.cmentarze-gdanskie.pl/
