Jednym z patronów gdańskich ulic, zwanej do 1945 r. Krusestraße jest Grzegorz Piramowicz – pisarz i poeta doby Oświecenia, a także działacz oświatowy, kaznodzieja i filozof. Z pochodzenia Ormianin. Ignacy Chrzanowski określił go mianem najwybitniejszego pedagoga polskiego XVIII w.
Cytat zamieszczony w tytule wyraża ideę, jaką głosił Stanisław Konarski – osiemnastowieczny pedagog, za razem poeta i dramatopisarz, założyciel słynnej warszawskiej szkoły „Collegium Nobilium”. Przytoczyłam ją przy okazji omawiania sylwetki Grzegorza Piramowicza, gdyż był on jednym ze spadkobierców idei księdza Konarskiego – jednym z reformatorów polskiego szkolnictwa po pierwszym rozbiorze Polski.
Grzegorz Piramowicz żył i rozwijał swą działalność w bardzo trudnym dla Rzeczpospolitej czasie, kiedy nasz „kraj żył na wulkanie politycznym”, a sąsiednie mocarstwa planowały jego rozbiór. Z drugiej strony światli obywatele, do których należał Piramowicz, rozumiejący konieczność przeprowadzenia reform, przyczynili się do dużego postępu w dziedzinie kultury i nauki. Mieli świadomość, że żyją w „wieku oświeconym”.
Grzegorz Piramowicz urodził się we Lwowie 25 XI 1735 r. w rodzinie kupca ormiańskiego, Jakuba, będącego jednocześnie tytularnym sekretarzem Jego Królewskiej Mości.
Kształcił się w kolegium jezuickim, po czym w 1754 r. wstąpił do zakonu jezuitów.
Trzyletni nowicjat odbył w Krakowie. Lata 1757 – 59 spędził na Polesiu, mieszkając w miasteczku Jurowice nad Prypecią, znajdującym się na pograniczu ówczesnych województw: mińskiego, nowogrodzkiego, brzesko – litewskiego i kijowskiego.
W roku szkolnym 1759 / 1760 pracował w Łucku jako nauczyciel poetyki. Kolejnych kilka lat spędził we Lwowie, gdzie podjął studia teologiczne. Ich zwieńczeniem był doktorat z teologii, który uzyskał w 1764 r.
W tym samym roku został kaznodzieją oraz profesorem teologii w kolegium jezuickim w Krzemieńcu na Wołyniu, istniejącym od 1750 r.
W roku szkolnym 1766 / 67 odbył w Jarosławiu trzecią probację zakonną (czyli jeden z etapów przygotowania przed złożeniem ślubów wieczystych), po czym powrócił do Lwowa.
W kolejnych latach podróżował kilkakrotnie za granicę, m. in do Francji i do Włoch.
Podróż do Włoch odbył w charakterze guwernera trzech synów kasztelana lwowskiego, Józefa Potockiego: Kajetana, Pawła i Jana. Mieszkając w Rzymie pracował jako pedagog w tamtejszym kolegium jezuickim (wykładał teologię moralną). Tam też złożył ostatnie śluby zakonne (jesienią 1769 r.). Przebywając w Wiecznym Mieście nawiązał bliższe kontakty z Ignacym Potockim (przyszłym działaczem politycznym, a także dramatopisarzem i poetą), który kształcił się wtedy w rzymskim kolegium Nazarenum.
Piramowicz po powrocie do kraju przez niecałe trzy lata wykładał logikę w kolegium lwowskim oraz jednocześnie pełnił obowiązki kaznodziei w tamtejszej katedrze.
W 1771 r. debiutował na łamach czasopisma „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, z którym współpracował do 1777 r. (czyli do momentu, kiedy to pismo przestało się ukazywać). Stanowiło ono nieoficjalny organ obiadów czwartkowych, w których uczestniczyli najwybitniejsi poeci, publicyści, wybitni działacze polskiego Oświecenia. Te słynne obiady organizowane były z inicjatywy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego – zimą na Zamku Królewskim, latem w warszawskich Łazienkach.
Pismo „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” było za razem pierwszym polskim czasopismem literackim. Jego redaktorem został uczestnik obiadów, poeta Adam Naruszewicz. Na ich łamach „ogłaszali swe oryginalne i tłumaczone utwory najwybitniejsi poeci czasów stanisławowskich” („Starożytność – Oświecenie”).
W 1773 r. Grzegorz Piramowicz w związku z kasatą zakonu jezuitów przestał być zakonnikiem. Decyzję o likwidacji Towarzystwa Jezusowego podjął papież Klemens XIV pod naciskiem panujących europejskich rodów np. Burbonów. 21 VII 1773 r. ogłosił brewe (czyli jak podaje Wikipedia „urzędowe pismo papieskie dotyczące spraw mniejszej wagi”) „Dominus ac Redemptor” („Pan i Odkupiciel”).
Sposób przeprowadzenia kasaty tegoż zakonu określiła specjalna kongregacja kardynałów i konsultorów do wykonania brewe kasacyjnego, ustanowiona przez papieża, a powołana 13 VIII 1773 r.
Na terenie Rzeczypospolitej majątkiem pojezuickim – z polecenia króla – zajęły się Komisje Rozdawnicze Koronna i Litewska, powołane 14 III 1774 r. na wniosek kanclerza wielkiego koronnego bp. Poznańskiego, Andrzeja Stanisława Młodziejowskiego.
Kolegia pojezuickie oddano do dyspozycji Komisji Edukacji Narodowej powołanej 14 X 1773 r. (w czasie obrad sejmu rozbiorowego, zatwierdzającego I rozbiór RP) na wniosek króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Komisja ta stanowiła „centralny organ władzy oświatowej, zależny tylko od króla i sejmu” („Starożytność – Oświecenie”). Utworzenie tej instytucji było przedsięwzięciem pionierskim w ówczesnej Europie; pierwszy na starym kontynencie organ o charakterze ministerstwa oświaty publicznej. Komisja ta przejęła „całokształt prac związanych z organizacją szkolnictwa” („Starożytność – Oświecenie”) na „ziemiach polskich ocalałych od pierwszego rozbioru” („Historia literatury niepodległej Polski”).
Do tej pory bowiem edukacja podstawowa i średnia w naszym kraju znajdowały się w rękach jezuitów. Program szkół jezuickich był niestety anachroniczny, nie dostosowany do wymogów nowoczesnej oświaty. Konieczność przeprowadzenia gruntownej reformy polskiej oświaty była jednym z postulatów zgłaszanych przez światłych obywateli, patriotów i zwolenników postępu – w czasie obrad pamiętnego sejmu rozbiorowego.
Reformatorom przyświecało przekonanie, że „realizacja reform wewnętrznych ocali niepodległość narodową” („Od Średniowiecza do Oświecenia”). Jedną z nich miała być właśnie reforma szkolnictwa.
W pierwszym okresie funkcjonowania Komisji Edukacji Narodowej jej pracami kierowała grupa uczonych i artystów skupiona wokół słynnego polityka, Hugo Kołłątaja. Jednym z jej członków był Grzegorz Piramowicz. Członkom Komisji przyświecała przytoczona przeze mnie w tytule idea, Stanisława Konarskiego: „Przez reformę wychowania do odrodzenia ojczyzny” (…). „Reformowano więc szkoły w tym samym w ogóle duchu mądrości, moralności i patriotyzmu” („Historia literatury niepodległej Polski”). Zdaniem dziewiętnastowiecznego polskiego poety i krytyka literackiego, Kazimierza Brodzińskiego „Komisja Edukacyjna była kotwicą, która okręt ojczyzny nad przepaścią utrzymała”. Bowiem szkoły zarządzane przez tę instytucję wykształciły światłych obywateli, patriotów, twórców polskiej kultury, dzięki którym polskość miała szansę przetrwać mroczny czas zaborów.
W 1775 r. powołano Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Jego sekretarzem został Piramowicz. Zadaniem tegoż towarzystwa było zaopatrywanie szkół w podręczniki, dostosowane do zreformowanego systemu nauczania. Ten nowy program „wyrastający z oświeceniowego realizmu i empiryzmu” miał na celu wychowanie „oświeconych patriotów” zdolnych do obrony ojczyzny i do pracy dla niej, tolerancyjnych ,,odrzucających przesądy i stanowe uprzedzenia”. Zakładał on również wprowadzenie do szkół języka ojczystego, jako wykładowego, zamiast łaciny, której naukę ograniczono. Położono nacisk na nauki eksperymentalne (fizykę i chemię) oraz na wychowanie obywatelskie, wprowadzając naukę prawa narodów oraz polskiego ustawodawstwa. W tym nowym systemie szkolnictwa „odzywa się echo myślicieli i pedagogów francuskich, m. in Montesquieu i Diderota” („Od Średniowiecza do Oświecenia”).
Członkowie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych tłumaczyli podręczniki z języków obcych oraz opracowywali własne, wśród nich podręczniki wymowy, stylu i gramatyki; sięgali do tradycji polskiej literatury renesansu, „odnajdując w niej wzory pięknego języka polskiego” („Od Średniowiecza do Oświecenia”).
Grzegorz Piramowicz m. in opracował podręcznik, którego pełen tytuł brzmiał: „Powinności nauczyciela, mianowicie zaś w szkołach parafialnych, i sposoby ich dopełnienia. Dzieło użyteczne pasterzom, panom i ich namiestnikom, o dobro ludu troskliwym, rodzicom i wszystkich edukacyą bawiącym się, w Warszawie roku 1787”. Był również współautorem „Elementarza dla szkół parafialnych narodowych”.
W 1774 r. objął probostwo w Kurowie na Lubelszczyźnie – w parafii Narodzenia Najświętszej Maryi Panny i św. Michała Archanioła. W następnym roku został dodatkowo proboszczem w pobliskiej Końskowoli – w parafii Znalezienia Krzyża Świętego i św. Andrzeja Apostoła. W tymże kościele znajduje się tablica pamiątkowa ku czci słynnych dwóch proboszczów: Franciszka Zabłockiego oraz Grzegorza Piramowicza.
W 1797 r. pod naciskiem władz austriackich – bo region ten na mocy III rozbioru Polski został wcielony do Austrii – Piramowicz zrezygnował z obu probostw i zamieszkał w Miedzyrzecu Podlaskim.
W czasie obrad Sejmu Czteroletniego Piramowicz był jednym z założycieli Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej, zwanego również Klubem Przyjaciół Konstytucji – powołanego 10 V 1791 r. , czyli w kilka dni po uchwaleniu Konstytucji 3 Maja. – celem jej podtrzymywania oraz dbania o nienaruszanie jej postanowień. Członkowie tegoż Zgromadzenia przyczynili się do „przyjęcia przez Sejm Czteroletni wielu ustaw szczegółowych, sankcjonujących przeprowadzoną zmianę ustroju” (Wikipedia”).
Grzegorz Piramowicz przez krótki czas wydawał pismo „Przestrogi dla czytających gazety, dzienniki, podróże, jako to pamiętniki, dzienniki, wojaże, geografie i tym podobne …”, będące zbiorem polemik z artykułami publikowanymi na łamach wydawanego w latach 1782 – 92 przez ks. Piotra Świtkowskiego pisma „Pamiętnik Historyczno – Polityczny”.
W 1800 r. Piramowicz został członkiem utworzonego wtedy w Warszawie Towarzystwa Przyjaciół Nauk, które skupiało polskich uczonych, poetów, pisarzy oraz mecenasów nauki i kultury. Stawiali oni za cel rozwój polskiej nauki i kultury – by „dowieźć żywotności i trwałości” narodu pozbawionego swojej państwowości. „Ocalić i wydoskonalić ojczystą mowę, zachować i udoskonalić narodu historię, poznać rodowitą ziemię i wszystkie jej płody, dla tych zdobycia, używania potrzebne rozkrzewić umiejętności i sztuki” („Starożytność – Oświecenie”).
Grzegorz Piramowicz zmarł 14 XI 1801 r. w Międzyrzecu Podlaskim. Został pochowany w kościele Narodzenia NMP i św. Michała Archanioła w Kurowie.
Pozostawił po sobie liczne kazania, listy, wiersze okolicznościowe i nie tylko (pisane np. z okazji imienin króla Stanisława Augusta Poniatowskiego), które publikował w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych”, mowy okolicznościowe, a także projekty ustaw wydawanych przez Komisję Edukacji Narodowej.
Ksiądz Piramowicz patronuje ulicy w Górnym Wrzeszczu w naszym mieście, przy której wznosi się gmach szkoły zwanej popularnie „Conradinum”. Interesujące, że przed wojną ulicy tej patronował również pedagog, zarazem radca szkolny prowincji Prusy Zachodnie, Carl Alfred Theodor Kruse.
Źródła:
- „Starożytność – Oświecenie” Marii Adamczyk, Bożeny Chrząstowskiej, Józefa Tomasza Pokrzywniaka
- „Historia literatury niepodległej Polski” Ignacego Chrzanowskiego
- „Od Średniowiecza do Oświecenia” Zdzisława Libery, Jadwigi Pietrusiewiczowej, Jadwigi Rytel
- Wikipedia
- „Encyklopedia Gdańska”
- https://polesie.org/1509/matka-boska-jurowicka/
