Stolicą kraju nad Wisłą jest Warszawa, jednakże dopiero od 1596 roku. Prześledźmy losy miast, które na przestrzeni wieków zyskały miano najważniejszego grodu Polski. Co decydowało o tym, że akurat dane miasto stawało się stolicą państwa i gdzie zapadały kluczowe dla historii postanowienia?
Naszą wędrówkę historyczną po Polsce musimy zacząć od wyjaśnienia pojęcia stolica. W początkach państwowości, nie tylko polskiej, termin był rozumiany jako m.in. centrum administracyjne, główny ośrodek gospodarczy, a także miejsce, gdzie dochodziło cyklicznie lub sporadycznie do ważnych wydarzeń. Należy zaznaczyć, że na początku stolica nie była ustalona konstytucyjnie, nie było żadnego aktu potwierdzającego ten fakt – stolicą najczęściej nazywano siedzibę władcy.
Od najmłodszych lat uczą nas, że pierwszą stolicą Polski, a dokładniej mówiąc Państwa Polan, było Gniezno. O miano to rywalizowały najpotężniejsze grody, m.in. Kruszwica, Ostrów Lednicki, Poznań i właśnie Gniezno, dla którego okres po przyjęciu chrztu przez Polskę w 966 roku był wyjątkowo sprzyjający. Był to gród, w którym najchętniej przebywał władca Mieszko I, ale dopiero za rządów jego syna i pierwszego króla Polski – Bolesława Chrobrego, Gniezno umocniło swoją pozycję. A wszystko za sprawą zjazdu gnieźnieńskiego, który odbył się w 1000 oraz utworzenia arcybiskupstwa z relikwiami św. Wojciecha. Państwo Polan nazywano zamiennie Państwem Gnieźnieńskim, co również wskazuje na silną pozycję grodu w X i XI wieku.
Z wyborem Gniezna na pierwszą stolicę Polski związana jest legenda o trzech braciach. Lech, Czech i Rus – wodzowie plemienni wraz ze swoimi drużynami postanowili poszukać nowych ziem do zamieszkania. Długo wędrowali, przemierzając tereny nie nadające się do założenia osady. Dopiero po wielu miesiącach dotarli do rozległej, pięknej doliny, otoczonej jeziorami i pagórkami. Uwagę braci przykuło gniazdo orła białego na starym dębie, górujące nad doliną. Lecha zachwycił ten widok i postanowił, że na tej ziemi zbuduje swój gród, dostojny ptak będzie godłem jego ludu, a nazwę zawdzięczać będzie gniazdu – stąd Gniezno.
Po wielu wydarzeniach w pierwsze połowie XI wieku, m.in. buncie pogan i napaści Brzetysława na Polskę, wraca do kraju następca tronu z rodu Piastów, książę Kazimierz Odnowiciel. Przyjeżdża do Krakowa, który od 1040 roku staje się siedzibą władcy Polski, ponieważ miastu udało się przetrwać bunt pogan bez większych zniszczeń. Znajdowało się tu biskupstwo, co również było ważnym czynnikiem w wyborze stolicy państwa. Kraków swój status utrzymuje do roku 1079, gdy zostaje wygnany król Bolesław Śmiały. Dość nieoczekiwanie jego następcą został Władysław Herman i do roku 1138 grodem, w którym najczęściej przebywał władca stał się Płock. Po tym dość krótkim okresie, ponownie stolica wraca do Krakowa, ale bezdyskusyjne staje się nią dopiero w roku 1320, gdy na Wawelu koronuje się na króla Polski Władysław Łokietek. Od tego momentu koronują się tu kolejni władcy (a także chowani są w podziemiach Wawelu) – do tej pory czynili to w katedrze gnieźnieńskiej.
Kraków funkcję stolicy spełnia do końcówki XVI wieku, bo dopiero w roku 1596 Zygmunt III Waza przenosi się wraz z dworem do Warszawy. Powodów tej decyzji było kilka. Mazowsze zostaje inkorporowane do państwa polskiego w 1526, a od 1569 roku Polska związana jest unią z Litwą i tym samym ciężar państwa zostaje przeniesiony na północny wschód. W związku z tym pozycja Krakowa słabnie, jako miasta położonego peryferyjnie w ogromnym państwie, jakim w XVI wieku była Polska. Nie bez znaczenia była również wcześniejsza utrata Śląska w połowie XIV wieku, co spowodowało, że Kraków był kilkadziesiąt kilometrów od granicy kraju. A decyzję o przeniesieniu stolicy do Warszawy na pewno przyspieszył pożar Wawelu, który wybuch w 1595 roku – ogień zaprószył nadworny alchemik. Był również bardzo praktyczny powód – Zygmunt III Waza pochodził ze szwedzkiej dynastii i po prostu z Warszawy było bliżej do Skandynawii. Od 1596 król kazał rozbudowywać zamek książąt mazowieckich, a od 1611 roku już na stałe Warszawa staje się siedzibą króla Polski, tym samym pełni funkcje stołeczne. Chociaż trzeba zaznaczyć, że władcy są jeszcze koronowani i chowani na Wawelu w Krakowie – dopiero Stanisław August Poniatowski w 1764 roku został wyniesiony na tron królewski w Warszawie.
Odwiedzając Polskę, warto zwiedzić miasta, które na przestrzeni wieków pełniły funkcję stolicy kraju. Katedry, zamki oraz katakumby, w których mieszkali władcy i gdzie są pochowani, pozwolą poczuć ducha historii.
Na podstawie:
Historia państwa i prawa polskiego, Juliusz Bardach, Bogusław Leśnodorskich, Michał Pietrzak, Warszawa 2009.
Księga królów i książąt polskich, pod red. Stefana K. Kuczyńskiego, Warszawa 2003.
Kalendarium dziejów Polski, Encyklopedia PWN, Warszawa 2007.
Marta Zielińska, Globmedium
