Cytat, który umieściłam w tytule, odnosi się do Bernarda Chrzanowskiego, prawnika, działacza i publicysty, który patronuje gdańskiej ulicy w dzielnicy Strzyża.
Określenie to (zresztą trafne porównanie tego działacza do Tytusa Chałubińskiego) wymyślił dziennikarz, krytyk teatralny, a zarazem pedagog, Stefan Papée, autor publikacji poświęconej Chrzanowskiemu (wydanej w Poznaniu w 1928 r.). Postaram się wyjaśnić poniżej zasługi Bernarda Chrzanowskiego dla Pomorza.
Warto przybliżyć życiorys Bernarda Chrzanowskiego, gdyż był on wielkim patriotą, działaczem politycznym i społecznym, wielokrotnie karanym przez niemieckiego zaborcę za swą działalność.
Urodził się 27 VII 1862 r. w Wojnowicach w Wielkopolsce, jako syn Kazimierza (zarządcy dóbr hr. Raczyńskiego) i Bronisławy z Lipińskich.
W Poznaniu uczęszczał do Gimnazjum św. Marii Magdaleny. Tam kierował tajnym kółkiem im. Tomasza Zanna. Następnie dzięki stypendium Towarzystwa Pomocy Naukowej rozpoczął studia historyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim, przy czym wkrótce przeniósł się na wydział prawa. Tam uczęszczał na wykłady wygłaszane przez wybitnych historyków. Studia kontynuował w Berlinie, praktykę odbywał w Saksonii. W 1890 r. powrócił do Poznania, gdzie podjął pracę jako adwokat. Zaczął tam też udzielać się w organizacjach niepodległościowych o zadaniach społeczno – oświatowych, jak chociażby Towarzystwo Pomocy Naukowej.
W latach 1895 – 1921 kierował Towarzystwem Gimnastycznym „Sokół” w Poznaniu (wcześniej przez dwa lata był wiceprezesem tej organizacji). Walczył przed Trybunałem Administracyjnym w Berlinie o prawa tej organizacji i o swobodę używania języka polskiego na jej zebraniach.
Jako adwokat bronił dzieci z Wrześni, które strajkowały (wraz ze swymi rodzicami) przeciwko germanizacji szkół, a w szczególności przeciwko lekcjom religii w języku niemieckim. Władze pruskie wytoczyły dzieciom i ich rodzicom proces sądowy, który zakończył się skazaniem 25 osób (4 uwolniono od zarzutów). Chrzanowski był jednym z trzech adwokatów zaangażowanych w tym procesie.
Bernard Chrzanowski był jednym z najaktywniejszych prelegentów w Towarzystwie Wykładów Ludowych im. Adama Mickiewicza. Największą wartość miały jego wykłady z cyklu „Dzieje Polski do rozbiorów”. Działalność tego Towarzystwa kontynuowało Towarzystwo Czytelni Ludowych, w którym Chrzanowski również działał.
Chrzanowski był też członkiem Ligi Narodowej – organizacji, utworzonej w 1893 r. , która zrzeszała Polaków z trzech zaborów.
W latach 1901 – 1909 był deputowanym do parlamentu niemieckiego z ramienia Narodowej Demokracji. Brał czynny udział w pracach Koła Polskiego, w którym zrzeszeni byli polscy posłowie do Reichstagu. Wielokrotnie protestowali oni przeciwko antypolskim działaniom niemieckiego rządu. Wystąpienia Chrzanowskiego w parlamencie irytowały władze niemieckie, gdyż były przepojone patriotyzmem. Wiele z nich wystąpień było w rzeczywistości wykładami z historii Polski i polskiej kultury. Mogły się ukazywać legalnie w w polskiej prasie, jako oficjalne przedruki z debat Reichstagu. W swe przemówienia poseł ten wplatał też polskie wiersze patriotyczne.
Praca Chrzanowskiego jako posła przypadła na bardzo trudny czas dla Polaków w Niemczech, zaostrzania się polityki antypolskiej, co było związane m. in. z działalnością Hakaty (organizacji utworzonej w 1894 r. pod protektoratem kanclerza Otto Bismarcka). I przeciwko takiej polityce występował Chrzanowski na forum niemieckiego parlamentu. Chrzanowski za swą działalność był niejednokrotnie karany przez władze niemieckie. Oskarżano go chociażby o przekroczenie przepisów prawnych, albo za obrazę urzędników policji. Jednakże prześladowanie ze strony zaborcy, ani wyroki sądowe nie załamały go. Podtrzymywała go na duchu silna wiara w rychłe odzyskanie niepodległości przez naszą ojczyznę. Dlatego czuł, że jego misją jest przygotowanie polskiego społeczeństwa („serc i umysłów”) na tę – jak przeczuwał – zbliżającą się chwilę.
W latach 1909 – 19 kierował Towarzystwem Demokratyczno – Narodowym w Poznaniu (utworzonym 24 V 1909 r. w Poznaniu, początkowo jako Polskie Towarzystwo Demokratyczne). Bernard Chrzanowski wszedł w skład rady głównej tej organizacji. Innym znanym działaczem był Wojciech Korfanty.
W 1913 r. Chrzanowski włączył się w działalność Rady Narodowej kierowanej przez działacza społecznego, Ludwika Mycielskiego, która miała za zadanie koordynować działalność polską pod zaborem pruskim. Chrzanowski, jak i inni członkowie Rady, podkreślał konieczność aktywizowania takich działań na terenach najbardziej zagrożonych germanizacją, czyli na Pomorzu, Mazurach i Warmii. W jego działalności szczególne miejsce znalazło popularyzowanie Pomorza i Kaszub. Tereny te stały bardzo bliskie jego sercu; bywał tam wielokrotnie w latach 1900 – 1913. Zainteresował się tymi regionami kierując sekcją kulturalną w ramach poznańskiej organizacji „Straż”.
Pragnął, by po odzyskaniu niepodległości znalazły się w granicach odrodzonej ojczyzny. Dlatego czynił wysiłki, by zwrócić uwagę polskiego społeczeństwa na te ziemie, jako rdzennie polskie. Chciał też uzmysłowić rodakom znaczenie – z punktu widzenia gospodarczego – dostępu do morza dla przyszłej, odrodzonej ojczyzny. W 1902 r. wygłosił pierwszy wykład na temat Wybrzeża.
W 1909 r. dzięki inicjatywie Chrzanowskiego została zorganizowana w Poznaniu pierwsza „Wieczornica nadmorska”.
Jednym z gości był urodzony w Kościerzynie Aleksander Majkowski – lekarz, pisarz, poeta i wielce zasłużony dla Kaszub działacz społeczny i polityczny. Bernard Chrzanowski współpracował z Ruchem Młodokaszubów (któremu przewodził właśnie Majkowski), publikował na łamach czasopisma „Gryf” (którego inicjatorem był również wspomniany działacz kaszubski).
Wspierał finansowo niektórych poetów kaszubskich (np. Hieronima Derdowskiego) , którym pomagał w wydaniu ich dzieł literackich.
Nie żałował też funduszy na działalność „Domu Kaszubskiego” (zwanego później „Bazarem”) w Kościerzynie. W czasie organizowanych przez siebie wieczorów kaszubskich w Poznaniu promował „Gryfa” , zachęcając do jego prenumeraty.
Opowiadając o Pomorzu, prezentował zdjęcia wykonane w czasie odbywanych przez siebie wycieczek.
W tym samym roku Chrzanowski wydał przewodnik (wraz z mapą) pt. „Na kaszubskim brzegu”, w którym zachęcał młodzież do odbywania wycieczek na Wybrzeże. Opowiadał w nim m. in. o takich nadmorskich wsiach, jak Oksywie i Gdynia. Zwrócił uwagę na malowniczo położony cmentarz w Oksywiu i już wtedy zapragnął na nim spocząć.
W 1917 r. wydał kolejną publikację zatytułowaną „Z wybrzeża i o wybrzeżu”. Pisał ponadto liczne artykuły poświęcone Pomorzu i Kaszubom, zawsze podkreślając ich historyczne związki z Polską (także polskie korzenie tamtejszej ludności) oraz zwracając uwagę na piękno tamtych regionów.
Starał się zainteresować tą tematyką polskich pisarzy. Tak też zrodziła się jego przyjaźń ze Stefanem Żeromskim. Korespondował też z Marią Konopnicką, której przesłał egzemplarz swojego przewodnika „Na kaszubskim brzegu”. Podobno to on podsunął pomysł gen. Józefowi Hallerowi uroczystych Zaślubin Polski z morzem.
Bernard Chrzanowski dostrzegał niebezpieczeństwo germanizacji , jakiej poddawana była ludność kaszubska. Dlatego jadąc na Kaszuby zabierał polskie książki i rozdawał je w tamtejszym mieszkańcom. Organizował też dla kaszubskiej młodzieży wycieczki do Krakowa.
Był też współzałożycielem (m. in. wraz z Cyrylem Ratajskim) Towarzystwa Krajoznawczego w Poznaniu. Utworzenie tej organizacji miało miejsce 17 IX 1913 r. Władze pruskie nie wyraziły na przymiotnik „Polskie” (w odniesieniu do Towarzystwa Krajoznawczego).
Bernard Chrzanowski był zwolennikiem ruchu skautowego i brał czynny udział w jego organizowaniu w Wielkopolsce. W 1920 r. wszedł w skład Zarządu Oddziału Wielkopolskiego ZHP . W latach 1923 – 26 był członkiem Rady Naczelnej ZHP, w latach 1925 – 27 i 1933 – 1939 r. pełnił funkcję przewodniczącego Zarządu Oddziału Wielkopolskiego ZHP.
Uczestniczył w wielu zlotach harcerskich w samym Poznaniu i w Wielkopolsce. W 1937 r. jako Senator RP dokonał odsłonięcia pomnika Poległych Harcerzy nad Maltą (ob. Poznań – Nowe Miasto).
Ponadto wydał zbiór gawęd dla harcerzy pt. „Z ojczyzny”.
W 1919 r. Bernard Chrzanowski objął stanowisko podsekretarza stanu w Ministerstwie byłej Dzielnicy Pruskiej. Zajmował się wówczas polonizacją oświaty w Wielkopolsce.
W latach 1921 – 28 pracował jako kurator poznańskiego okręgu szkolnego. Planowana przez niego reforma szkolnictwa nie została zrealizowana z powodu sprzeciwu władz. Pełniąc funkcję kuratora dbał zwłaszcza o szkolnictwo na wsi. Zależało mu na tym, by każdy – niezależnie od zamożności miał dostęp do oświaty. Poza tym starał się o jak najwyższy poziom nauczania w szkołach oraz zabiegał o edukację w duchu patriotycznym.
W 1935 r. został Senatorem RP. W tym samym roku został odznaczony Złotym Wawrzynem Akademickim Polskiej Akademii Literatury.
Wcześniej otrzymał Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski oraz Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski.
Pełnił także funkcję skarbnika w Kapitule Orderu Odrodzenia Polski.
W 1910 r. poślubił Józefę Wężyk, z którą miał córkę Annę.
W grudniu 1939 r. Niemcy wysiedlili go z Poznania do Generalnej Guberni. Zamieszkał w Warszawie, zmarł 12 XII 1944 r. w Milanówku. Został pochowany w Skolimowie, a w 1986 r. – zgodnie z jego ostatnią wolą – jego szczątki zostały przeniesione na cmentarz w Gdyni – Oksywiu (znajdujący się przy tamtejszym kościele).
Od 15 VI 1972 r. imię Bernarda Chrzanowskiego nosi Oddział Poznański PTTK, Szkoła Podstawowa w Wojnowicach (14 VI 2013 r. odsłonięto obok szkoły głaz pamiątkowy) oraz szlak turystyczny w Wielkopolskim Parku Narodowym prowadzący z Puszczykowa przez Jarosławiec z powrotem do Puszczykowa. Ponadto upamiętniono Chrzanowskiego na Głazie Krajoznawców na Wzgórzu św. Wojciecha w Poznaniu.
W 100-lecie Krajoznawstwa i Turystyki w Poznaniu (czyli w 2013 r.) wybito pamiątkowy medal z wizerunkami: Bernarda Chrzanowskiego, Stanisława Pawłowskiego, Franciszka Jaśkowiaka i Mariana Chudego.
Ponadto Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego ustanowił Medal im. Bernarda Chrzanowskiego „Poruszył wiatr od morza” , który przyznawany jest osobom, zespołom osób lub instytucjom działającym poza terenem Pomorza, które na rzecz tego regionu i swą działalnością wnoszą wkład w jego kulturę lub gospodarkę.
Pisząc artykuł czerpałam z następujących źródeł:
- „Pomorscy patroni ulic Trójmiasta” , rozdział poświęcony B. Chrzanowskiemu, aut. Mieczysław Widernik
- „Bernard Chrzanowski i młodokaszubi”, aut. Barbara Wendt www. wiekdwudziesty.pl
- www.poznan.pttk.pl
