Chciałabym wspomnieć o jednej z czołowych gdańskich organizacji polonijnych, jaką była Gmina Polska, bowiem w kwietniu właśnie przypada rocznica jej utworzenia.
Została powołana 21 kwietnia 1921 r przez przedstawicieli tutejszej Polonii. Kierowała nimi potrzeba zorganizowania się dla skuteczniejszej obrony swoich praw i interesów. Rząd Polski nie potrafił, bądź nie chciał we właściwy sposób bronić i egzekwować praw swych obywateli. Z kolei, jak wiadomo, władze gdańskie stosowały najrozmaitsze utrudnienia i szykany wobec polskiej nacji.
Spis ludności Wolnego Miasta Gdańska z 1929 r. wykazywał ponad 35 tys. ludności polskiej mającej obywatelstwo gdańskie lub polskie. Stanowiło to 9,1% ogółu ludności. W Gdańsku i Sopocie procent ten był wyższy, gdyż wynosił odpowiednio 10,7% i 21,1%. Na terenach rolniczych kształtował się poniżej przeciętnej ogólnej i wynosił dla Wyżyn Gdańskich 8,8%,dla Nizin 1,5% i Żuław 2,2%.
Różne akty międzynarodowe zapewniały Polakom równe prawa w WMG; postanowienia takie zawierał Traktat Wersalski oraz Konwencja Paryska z 9 XI 1920 r.
Niestety Konstytucja WMG potraktowała ludność polską jak mniejszość narodową, zapewniała jej jednak swobodny rozwój narodowy oraz możliwość używania języka polskiego w szkołach, urzędach i sądach. Jak wiadomo, postanowienia te wielokrotnie były łamane, jak choćby kwestia szykanowania Polaków za posługiwanie się polską mową w miejscach publicznych.
Czołowi działacze polonijni, do których należeli np. Franciszek Kubacz, Erazm Czarnecki, Władysław Panecki, Jozef Czyżewski, ks.Leon Miszewski przyczynili się do powołania takiej organizacji ,która reprezentowałaby ogół Polaków w WMG i broniła ich praw. Tak powstała Gmina Polska. Jej członkowie dzielili się na zwyczajnych (Polaków mających obywatelstwo gdańskie) i nadzwyczajnych (Polaków będących obywatelami polskimi).
Pierwszym prezesem został Franciszek Kubacz. Do kolejnych należeli m.in.: Władysław Panecki, Józef Czyżewski, ks. Leon Miszewski, Erazm Czarnecki i Roman Ogryczak.
W 1926 r. Gminie Polskiej udało się rozciągnąć swój wpływ na inne polskie towarzystwa i organizacje. Utworzyły one pod patronatem Gminy Polskiej Związek Towarzystw Polskich z Radą Główną na czele i wybieranym przez nią prezydium. W skład Rady Głównej wchodzili prezesi lub wiceprezesi albo delegaci polskich towarzystw.
Rada Główna Związku Towarzystw Polskich wysyłała do Gminy Polskiej dwunastu delegatów, którzy uzyskiwali prawa członków Gminy Polskiej.
W 1927 r. doszło do rozdźwięku wśród członków Gminy Polskiej. Doszło do zadrażnień pomiędzy obozem chadecji a endecji oraz osobami popieranymi przez Komisariat Generalny RP.
Konflikty wewnątrz gdańskiej Polonii niekorzystnie wpłynęły na wynik wyborów do Volkstagu, które miały miejsce właśnie w tym roku. Polacy uzyskali w nich tylko trzy miejsca, podczas gdy 1923 r. zyskali pięć , a w 1920r. – siedem.
Na przełomie lat 1930/31 doszło do kolejnych konfliktów na tle rywalizacji dwóch czołowych działaczy polonijnych: dr Zygmunta Moczyńskiego z dr Franciszkiem Kubaczem o stanowisko prezesa Gminy Polskiej. Również do wyborów do Volkstagu zgłoszono dwie listy polskie – jedną z kandydaturą Antoniego Lendziona, drugą – dr Franciszka Kubacza. Przeważającą liczbę głosów uzyskał pierwszy z kandydatów.
Podobnie w kolejnych wyborach, w 1933 r. Polacy zgłosili dwie listy – jedną z kandydaturą Erazma Czarneckiego, drugą – dr Zygmunta Moczyńskiego. Głosowanie wypadło na korzyść drugiego z nich.
Jednocześnie należy dodać, że nastąpił spadek oddanych głosów na listy polskie – 7379 głosów w 1930 r. na 2385 w 1933 r.
W 1933 r. rozdźwięk wewnątrz Gminy Polskiej był na tyle silny, że część członków-zwolenników Zygmunta Moczyńskiego utworzyła osobne ugrupowanie: Związek Polaków, którego prezesem został właśnie Moczyński.
Konflikty w Gminie Polskiej miały różnorodne podłoże. Wynikały z niewłaściwej polityki przedstawicieli rządu polskiego wobec gdańskiej Polonii (np. jego przedstawiciela w Gdańsku, Komisarza Generalnego Kazimierza Papée w okresie od 18 III 1932 – 15 XII 1936) , popierania przez nich zwolenników frakcji politycznej prorządowej.
Ponadto Polonia gdańska nie była jednorodna-tworzyli ją obywatele gdańscy narodowości polskiej mieszkający w Gdańsku od pokoleń (często ubożsi pod względem ekonomicznym i słabiej wykształceni) oraz ludność polska przybyła do Gdańska w okresie międzywojennym, zwykle zamożniejsza i ze środowisk inteligenckich.
Ponadto członków Gminy dzieliły też poglądy polityczne.
Gmina Polska rozwinęła wszechstronną działalność w wielu dziedzinach. Przed wyborami odbywającymi się w WMG rozwijała akcję propagandową, mobilizowała Polaków do udziału w głosowaniu.
Nieprzeceniona jest jej rola w organizowaniu życia towarzyskiego oraz podnoszeniu kultury i oświaty tutejszej Polonii. Organizowała różne imprezy-spotkania opłatkowe, zebrania, zabawy, wykłady z historii literatury polskiej dla polskich studentów na ówczesnej Politechnice Gdańskiej, spektakle teatralne (z jej inicjatywy powstało Koło Miłośników Sceny), obozy letnie dla dzieci organizowane na terenie Polski, odczyty np. na temat historii i kultury Polski ( prelegentami byli nauczyciele Gimnazjum Polskiego i Szkół Handlowych w Gdańsku).
Zorganizowała na gdańskim dworcu głównym biuro zajmujące się polskimi turystami.
Udzielała pomocy materialnej ,prawnej i przy znalezieniu pracy. Organizowała obchody rocznic narodowych, pomagała przy budowie polskich kościołów.
Fundusze na swą działalność Gmina Polska czerpała ze składek członkowskich, z dotacji Komisariatu Generalnego RP oraz niektórych ministerstw i organizacji krajowych sprawujących opiekę nad Polakami mieszkającymi za granicą. Jednakże dotacje te były często nie wystarczające, gdyś napływały nieregularnie.
Siedzibą Gminy Polskiej od grudnia 1924 r. był tzw. Dom Polski przy ul. Wałowej 17 (przed wojną 15/16). Był to obiekt wzniesiony pod koniec XIX w. na terenie dawnych fortyfikacji miejskich wyburzonych po 1888 r. Wówczas władze pruskie wybudowały na tym miejscu ( po likwidacji kurtyny miedzy bastionami św. Jakuba i Lis) zespół budynków Zakładów Mundurowych Korpusu. W wyniku demilitaryzacji związanej z utworzeniem Wolnego Miasta Gdańska Zakłady Mundurowe uległy likwidacji i niektóre budynki należące do nich zostały przejęte przez stronę polską.
Jeden z nich przedstawiciele gdańskiej Polonii przeznaczyli na centrum polskiego życia politycznego, społecznego i kulturalnego. Zyskał on miano Domu Polskiego. W latach 1924-39 działały tu następujące instytucje polonijne:
Towarzystwo Ludowe „Jedność „(założone w 1892 r. w 1904 r. przekształcone w Związek Polskich Towarzystw Ludowych ), Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” (założone w 1894 r.), Zjednoczenie Zawodowe Polskie (założone w 1906r.), Gmina Polska (założona w 1921 r.), Towarzystwo śpiewacze „Lutnia” (założone 1891r.),”Macierz Szkolna (założona w 1921 r.), Towarzystwo Polek (założone w 1908 r.) i in., o czym dowiadujemy się z tablicy pamiątkowej umieszczonej w okresie powojennym na fasadzie budynku.
Ponadto w budynku tym mieściła się dokształcająca szkoła zawodowa Gdańskiej Macierzy Szkolnej, również restauracja oraz kwatera noclegowa dla polskich wycieczek. Tu też odbywały się niektóre wykłady organizowane przez Towarzystwo Przyjaciół Nauki i Sztuki.
W sąsiednim budynku siedzibę miała Szkoła Powszechna im. Józefa Piłsudskiego Gdańskiej Macierzy Szkolnej.
Biuro Gminy Polskiej było przyjmowało interesantów codziennie, z wyjątkiem niedziel i świąt, w godzinach od 9ej do 13ej i od 13ej do 17ej.
Restauracja, której gospodarzem był A. Wesołek, otwarta była do godziny trzeciej w nocy. Goście mogli w niej zjeść śniadanie, obiad i kolację.
Drugi dom zakupiony przez Gminę Polską, określany jako Victoriagarten mieścił się w Sopocie.
W obliczu coraz bardziej zaostrzonej polityki faszystowskich władz Wolnego Miasta Gdańska, skierowanej przeciwko Polakom, doszło do ponownego zjednoczenia gdańskiej Polonii. Nieprzecenione są tu wysiłki Mariana Chodackiego, ostatniego Komisarza Generalnego RP w Gdańsku ( od 16 XII 1936 do 1 IX 1939). W efekcie długotrwałych rozmów pomiędzy przedstawicielami zwaśnionych organizacji, drugiego maja 1937 podpisano porozumienie, a w dniu następnym ogłoszono (w czasie uroczystych obchodów Święta Konstytucji Trzeciego Maja), utworzenie nowej organizacji pod nazwą Gmina Polska Związek Polaków. Formalne połączenie nastąpiło dwudziestego trzeciego maja.
Nowa organizacja zrzeszała ona około dziesięć tysięcy Polaków. W skład zarządu weszli przedstawiciele obu organizacji: Gminy Polskiej i Związku Polaków. Jej przewodniczącym został Bronisław Budzyński, zastępcami: Antoni Lendzion i ks. Bronisław Komorowski oraz Eustachy Tarnawski. Organem prasowym była „Straż Gdańska” (do tej pory pod patronatem Związku Polaków).
Działalność tej organizacji przerwał wybuch drugiej wojny; wielu jej przedstawicieli zostało aresztowanych.
