PREZBITERIUM
Pod czarą ambony stoi bardzo skromny, ale jakże piękny w swojej prostocie pulpit dla lektorów. Pochodzący z początku XVII wieku pulpit jest jednym z dwóch tego typu elementów wyposażenia ufundowanych w 1611 roku przez niejakiego Nikolausa Myloniusa – kolejnego z licznych dobrodziejów klasztoru w Oliwie. Pulpit ma wysokość 1,6 metra i jest wykonany z mosiądzu. Dolny cokół jest zdobiony postaciami Św. Scholastyki – siostry Św. Benedykta z Nursji, oraz Św. Bernarda z Clairvaux.
Obok znajduje się używany obecnie do liturgii ołtarz wykonany w 1974 roku przez Annę Pietrowiec. Wykonany z brązu ołtarz przedstawia postać Św. Wojciecha (956 – 997) – patrona diecezji gdańskiej oraz od strony wschodniej pelikan karmiący młode.
W centralnym punkcie transeptu na skrzyżowaniu z nawą główną zawieszono oryginalny mosiężny żyrandol. Pochodzi on z roku 1833, kiedy to przetopiono dwa renesansowe świeczniki, pamiętające jeszcze czasy opata Dawida Konarskiego. Żyrandol składa się ze zdobionej ornamentyką roślinną misy oraz 24 ramion świeczników. Żyrandol jest bardzo masywny, waży prawie pół tony.
Południowy filar u wejścia do prezbiterium został ozdobiony dwoma epitafiami. Na górze zawisło epitafium opata Kaspra Geschkaua. Opat zmarł w roku 1584, a dzieło stanowiące pamiątkę po nim datuje się na 1587 rok. Ze względu na niszczący atak gdańszczan w roku 1577 nie zachowały się praktycznie żadne zabytki z czasu poprzedzającego niszczycielskie wydarzenia. Dlatego też epitafium Geschkaua jest obecnie najstarszym ruchomym elementem wyposażenia kościoła.
Składa się z trzech części – predelli, nastawy i zwieńczenia. Predella zdobiona jest owalną tablicą, gdzie opisano życie zakonne i działalność opata, który władał klasztorem przez 18 lat, w momencie bardzo trudnym dla zgromadzenia. Największym elementem jest nastawa, gdzie umieszczono obraz nieznanego artysty „Sąd Ostateczny”. Można dostrzec gołębicę – symbol Ducha Świętego w słonecznej poświacie. Niżej nieco centralnie namalowana sylwetka Chrystusa, który siedzi na tęczy, otoczony apostołami. Obok Jezusa znajduje się Matka Boska i najprawdopodobniej św. Jan Chrzciciel. Pomiędzy niebiosami i ziemią fruwają anioły, dmą w trąby – oznajmiając światu czas sądu. Na ziemi kłębi się ciżba ludzka. Po lewej stronie widać nagie postaci, które zaznają zbawienia. Nieco z tyłu stoi św. Michał archanioł, który dokonuje selekcji. Po prawej stronie upadłe anioły odciągają przerażonych potępieńców w stronę ognia piekielnego. W lewym dolnym rogu można rozpoznać postać opata Kacpra Geschkaua, ubranego w czerwony strój pontyfikalny. Twarz opata zdaje się być bardziej wyrazista i przedstawiona w sposób dokładniejszy od innych postaci występujących na obrazie. Geschkau trzyma pastorał, a u stóp jego leży mitra. Tak namalowana postać opata występuje również na freskach w prezbiterium. Po obu stronach malowidła znajdują się rzeźby, spełniające role kolumn z korynckimi kapitelami. Figury personifikują cnoty: Wiarę (Fides) z księgą w dłoniach i Nadzieję (Spes) z kotwicą. Nastawę flankują dwa putta grające na trąbach. Nad belkowaniem znajduje się inskrypcja, nawiązująca do tematu obrazu:
FILIVS ENIM HOMINIS VENTVRVS ETS IN GLORIA PATRIS SVI, CVM ANGELIS SUIS ET TVNC REDDET VNICVIQE SECVNDVM OPERA EIVS MAT 16
Albowiem Syn Człowieczy przyjdzie w chwale Boga Ojca swego razem z aniołami swoimi i wtedy odda każdemu według jego postępowania. – Ewangelia wg św. Mateusza (16, 27)
Centralne miejsce w zwieńczeniu zajmuje tarcza herbowa rodu opata Geschkaua. Po każdej ze stron tarczy herbowej widać rzeźby personifikujące dalsze z cnót: Męstwo, Wytrwałość oraz na Miłość (Caritas) na szczycie.
Drugim z elementów zdobiących południowy filar u wejścia do prezbiterium jest epitafium opata Dawida Konarskiego. Powstało ono w roku 1616, w a więc w roku śmierci opata.
Centralnym elementem epitafium jest obraz przedstawiający postać Konarskiego, klęczącego przed krucyfiksem w białej cysterskiej szacie. Na dole obrazu widać pastorał i mitrę – regalia władzy kościelnej, przyznawane przez papieża szczególnie ważnym opactwom. W roku 1603, dzięki pomocy króla Zygmunta III Wazy, papież Klemens VIII nadał Dawidowi Konarskiemu przywilej używania mitry i pastorału. Jest to zapewne szczególny powód dla umieszczenia na obrazie tych insygniów liturgicznych. Twórcą dzieła jest zapewne Hermann Hahn, którego Konarski był pierwszym poważnym mecenasem sztuki. Obraz flankują dwie złote kolumny korynckie o bardzo ciekawym ornamencie zdobienia. Tuż obok znajdują się mniejsze obrazki pasyjne, wykonane najprawdopodobniej przez uczniów i pracowników warsztatu Hahna. Sceny męki Pańskiej na medalionach ozdobione są główkami i postaciami aniołków oraz charakterystyczną dekoracją roślinną. Największy z medalionów – owalny otaczają putta, trzymające w dłoniach narzędzia męki Pańskiej: kolumnę, włócznię, trzcinę z gąbką oraz krzyż. Na belkowaniu umocowano kartusz herbowy rodu Konarskich („Ossoria” lub „Kolczyk” – przedstawiający złamane koło), a także trzy inne, związane najpewniej z koligacjami rodzinnymi. W dolnej części tablicy nagrobnej dwa putta przytrzymują medalion, gdzie na czarnym tle znalazły się złote inskrypcje, poświęcone życiu i działalności opata. Inskrypcja ta jest dość interesującym przekazem nie tylko o postaci opata Konarskiego – wielce zasłużonej notabene dla klasztoru oliwskiego, ale także o kondycji materialnej i duchowej opactwa na przełomie XVI i XVII wieku.
Do ciekawszych elementów wyposażenia prezbiterium należy również stojący na podwyższeniu tron biskupi, wykonany w roku 1926 przez gdańską firmę Huse dla biskupa O’Rourke.
Jednymi z najcenniejszych zabytków w katedrze są bez wątpienia dwie olbrzymie tablice: fundatorów (ściana północna prezbiterium) i wisząca naprzeciwko dobrodziejów oliwskiego klasztoru. Przymocowane do ścian masywne tablice zakrywają wcześniejsze freski wykonane na ścianie w latach 1583 – 1584 o tej samej tematyce i stylistyce.
Tablica fundatorów klasztoru oliwskiego prezentuje postaci, które przyczyniły się do założenia konwentu i gwarantowały jego rozwój. Są to książęta pomorscy począwszy od legendarnego Subisława na księciu Mściwoju II kończąc.
Tablice wykonane zostały na drewnie dębowym w latach 1612 –1613 przez Hermanna Hahna, na zlecenie opata Dawida Konarskiego (1589 – 1616). W listopadzie 1613 roku zawisły na ścianach prezbiterium. Tablica fundatorów składa się z trzech części: części dolnej ze zdobionymi medalionami i owalnym obrazem w środku; z części głównej z obrazami książąt pomorskich, oddzielonymi kolumnami; oraz z części wieńczącej z centralnie umieszczonym obrazem i medalionami zapisanymi inskrypcjami.
Na samym dole zainstalowano owalny obraz przedstawiający scenę chrztu księcia Subisława udzielanego przez opata Dittharda. W tle, po lewej stronie widać krajobraz Oliwy oraz budowany przez zakonników i ubranych w czarne habity konwersów kościół. Prawdopodobnie postaci klęczące po prawej stronie Subisława to jego synowie – późniejszy władcy Pomorza Gdańskiego: Sambor i Mściwój. Całość objaśnia inskrypcja uwieczniająca chrzest księcia pomorskiego, dokonany przez cystersów, którzy zostali sprowadzeni przezeń do Oliwy, zgodnie z tekstem w 1170 roku. Jest to informacja nieścisła, o czym wspominałem już poprzednio.
Po lewej stronie na tablicy inskrypcyjnej umieszczono pieśń pochwalną ku czci księcia Świętopełka, która powstała ponoć za jego życia.
Po prawej stronie znajduje się inna inskrypcja, tłumacząca niejako potrzebę uświetnienia rodu gryfitów dziełem Hermanna Hahna. Przytacza zasługi, jakie książęta wnieśli w postaci licznych darowizn dla konwentu oliwskiego, o czym mają przypominać ich portrety i złote zgłoski inskrypcji.
Powyżej, u stóp portretów książąt znajdują się tarcze herbowe z „Gryfem”.
Obrazy przedstawiają chronologicznie od prawej do lewej strony wszystkich książąt pomorskich, którzy poprzez swoje wsparcie budowali potęgę opactwa oliwskiego. Największe z malowideł ukazuje klęczącego księcia Subisława przed Matką Bożą z Dzieciątkiem na ręku. Książe ofiarowuje Matce Przenajświętszej klasztor oliwski. Zza chmur wyłania się postać św. Bernarda z Clairvaux oraz słońce z hebrajskim tetragramem symbolizujące Trójcę Świętą. Warto zwrócić uwagę, że zespół zabudowań klasztornych, ofiarowywanych przez księcia jest studium z natury kościoła wraz z murami obronnymi w latach, kiedy powstawało dzieło Hermanna Hahna, a więc z początku XVII wieku. Złota inskrypcja nad obrazem mówi o Subisławie, jako założycielu opactwa, pierwszym księciu pomorskim, który przyjął chrzest, poświęcił i ofiarował klasztor Trójcy Świętej, Matce Bożej, św. Bernardowi w roku 1170.
Obok znajduje się portret księcia Sambora I – rzeczywistego fundatora klasztoru w Oliwie 2 lipca 1186 roku. Obdarzył on szczodrze Oliwę wioskami, prawami i przywilejami – jak mówi napis nad obrazem. Następną postacią na tablicy fundatorów jest książę Mściwój I, który obdarował Oliwę szczodrze darami – władca miłujący pokój i pobożny, jak przedstawia go inskrypcja nad portretem. Obok, w zbroi z lekko uniesioną prawą dłonią pojawia się postać księcia Świętopełka. Władca znamienity i charyzmatyczny. Samodzielny władca Pomorza Gdańskiego od 1217 roku do 1266 roku. Utrwalił niezależność Pomorza poprzez mądry opór stawiany krzyżakom oraz wzmocnienie gospodarcze regionu. Ostatnim z portretów jest portret również ostatniego z rodu książąt pomorskich Mściwoja II. Określany przez historyków i kronikarzy jako władcy bardzo związanego z Polską, dowodem czego było włączenie Pomorza Gdańskiego do ziem księcia Przemysła II – księcia polskiego.
Tablicę fundatorów wieńczy portret króla Polski, wielkiego księcia Litwy, Rusi, Prus, Mazowsza, Jaćwierzy oraz Inflant – Stefana Batorego. Stefan Batory bardzo pomógł klasztorowi oliwskiemu podnieść się zniszczeniach roku 1577. Dramatyczne wydarzenia tamtego okresu przedstawiono również na obrazie, w tle za klęczącym królem widać płonącą wieżę katedralną oraz zrujnowany klasztor. Smutny król wskazuje ręką na ruiny klasztoru. W lewym górnym rogu portretu umieszczono łaciński napis:
AD MAJOREM DEI GLORIAM DOMUM HANC DESTRUCTAM RESTITUTAM
Na większą chwałę Boga ten zniszczony kościół odbudowałem.
Po obu stronach portretu króla Stefana Batorego znajdują się dwie tablice inskrypcyjne. Tablica z lewej strony mówi o pierwszym założycielu Oliwy – księciu Subisławie i ponownie przytacza nieprecyzyjną datę założenia opactwa w 1170 roku. Na tablicy wspomniano również o synach Subisława Samborze i Mściwoju I. Ten ostatni, jak mówi napis, został pochowany w Oliwie 1220 roku.
Tablica po prawej stronie przedstawia następców pomorskiego rodu książęcego: Świętopełka, Sambora II, Racibora i Warcisława. Szczególnie wspomniany jest Świętopełk jako najznamienitszy z synów Mściwoja. Mściwój II umierał bezdzietnie w roku 1294 i został pochowany w Oliwie. Wyznaczył na swego następcę Przemysława, księcia polskiego.
cdn…
Wojciech Stybor
Copyright © 2005 Wojciech Stybor. All rights reserved.