Powracając do skrzydła wschodniego krużganków, kierując się w stronę południową mijamy portal z przełomu XIII i XIV wieku prowadzący do ogrodu. Ozdobna krata, jest detalem późniejszym, zamontowanym w XVI wieku. Następne przejście z krużganków prowadził do dawnego dormitorium (sypialni) cystersów. Zgodnie z najnowszymi badaniami archeologicznymi wąskie i nieco surowe przejście skrywa wbudowany w ścianę pierwotny, znacznie okazalszy gotycki portal. Trzynastowieczny zasłonięty portal został ubogacony freskami z motywami roślinnymi. Występują również elementy symboliczne: latarnia i kogut – jako symbol nocy i wypoczynku dla zakonników, a także narzędzia Męki Pańskiej. W medalionie umieszczono obraz – z wizją św. Bernarda wyciągającemu ku Chrystusowi uwolnione ręce. Nad medalionem znajduje się łaciński napis:
FASCICULUS MYRRHAE DILECTUS MEUS MIHI
Mój oblubieniec jest dla mnie woreczkiem mirry.
Idąc w głąb korytarza po obu stronach znajdują się cele pokutne dla mnichów (karcery) oraz sala konwentu. Warto wejść do ogrodu, czyli na dawny dziedziniec nowicjatu. Na ścianie zewnętrznej południowego ramienia transeptu kościoła doskonale widoczny jest z ogrodu skośny wzór układu cegieł. Jest to charakterystyczny element duńskiej architektury sakralnej w XIII i XIV wieku. Na szczycie ścianę wieńczy ciekawy szesnastowieczny zegar. Na tarczy zegara znajduje się napis:
UNA EX ILLIIS ULTIMA
Jedna z nich ostatnia.
Jest to swoiste ostrzeżenie i upomnienie dla śmiertelników, że każda z godzin na tarczy zegara, może stać się ostatnią, dlatego trzeba dbać o czystość sumień i być w każdym momencie na spotkanie z Chrystusem.
Kontynuując spacer wschodnim skrzydłem krużganków dochodzimy do dawnego przejścia do dawnego prioratu i nowicjatu. Zostało ono zamurowane w roku 1831, po kasacji opactwa w Oliwie. W 1909 roku zamurowane przejście zostało ozdobione przez Williego Wernera (ówczesnego opiekuna zabytków oliwskiej świątyni) obrazem „Jezus i Samarytanka”, który obecnie znajduje się w zachodnim skrzydle krużganków. Przejście zostało ponownie odsłonięte w roku 1987, w związku z uroczystością pielgrzymki papieża Jana Pawła II.
Za ścianą znajduje się dawna sala braci zakonnych, czyli fraternia, której sklepienie ozdobione jest szesnastowieczną polichromią.
Skrzydło południowe krużganków powstało po roku 1350. Rozwój opactwa w Oliwie, spowodował potrzebę dobudowy następnych pomieszczeń. Powstały w tym okresie nowy refektarz, lawatorium, a także pomieszczenia dla konwersów. Podobnie jak w skrzydle wschodnim ściany ozdobione są cyklem obrazów Wenzla. W skrzydle południowym umieszczono następujące obrazy:
- 1. Bogacz i Łazarz.
Obraz powstał na kanwie przypowieści z ewangelii św. Łukasza o bogaczu i Łazarzu (Łk 16, 19-31). Wizja autora pokazuje Łazarza leżącego na podwórzu bogacza w lichym odzieniu, pokrytego ranami. Bogacz z kompanami ucztuje nie przejmując się widokiem głodnego i cierpiącego człowieka. - 2. Wesele w Kanie Galilejskiej.
Weselnicy siedzą przy suto zastawionym stole w towarzystwie Jezusa i apostołów. Jezus nalewa wodę do dzbana, która zamieni się w wino. Cudowna zamiana wody w wino znana jest z Ewangelii wg św. Jana (2, 1-12). - 3. Rozmnożenie chleba.
Cudowne rozmnożenie chleba przez Jezusa znane jest dzięki wszystkim czterem ewangelistom. Obraz przedstawia brzeg jeziora Genezaret w aurze zachodu słońca. Jezus w otoczeniu apostołów siedzi obok koszy z chlebem i rybami. Na obrazie widać kłębiący się tłum ludzi, którzy przyszli wysłuchać nauk Jezusa. Na ich twarzach pojawia się zdziwienie na widok cudu rozmnożenia chleba i ryb.
Nieprzypadkowo obrazy o zamianie wody w wino i o cudownym rozmnożeniu pokarmu wiszą w tym miejscu. Wejście prowadzi bowiem do refektarza – miejsca spożywania posiłków przez zakonników. Tematyka obrazów miała za zadanie przypominać mnichom o łasce bożej, dzięki której mogą się posilać i gasić pragnienie. - 4. Niewierność Tomasza.
We wnętrzu wieczernika zebrali się uczniowie, którym ukazał się Chrystus Zmartwychwstały. Zgodnie z ewangelią św. Jana (J 20, 24-29), uczniowie witają Jezusa z radością i oddaniem. Tylko Tomasz klęczący przed Panem z niedowierzaniem dotyka rany na Jego boku. - 5. Uwolnienie św. Piotra.
Temat tego obrazu pochodzi z Dziejów Apostolskich (12, 1-17). Święty Piotr zostaje wtrącony do więzienia przez króla Heroda, gdzie czeka na stracenie. Na obrazie widać Piotra, który opuszcza celę, wykorzystując pomoc anioła i sen strażników.
Skrzydło południowe klasztoru wielokrotnie było narażone na zniszczenia. Co prawda powstało już po wielkim pożarze roku 1350, ale nie oparło się niszczycielskiemu napadowi gdańszczan w 1577 roku. Dlatego też obecny kształt zabudowań pochodzi z przełomu XVI i XVII wieku, kiedy to rozpoczęto dzieło naprawy zniszczeń. Skrzydło południowe klasztoru wraz z pomieszczeniami przeznaczone było, zgodnie z tradycją cysterską, do posilania się zakonników. Temu celowi służyły: refektarz (jadalnia), lawatorium (umywalnia), a także kuchnia. Obecnie do Wielkiego Refektarza prowadzi piękny portal, ufundowany przez opata Aleksandra Kęsowskiego. Pierwotnie portal ten znajdował się przy wejściu do kościoła klasztornego, skąd został przeniesiony na obecne miejsce przez opata Antoniego Hackiego. Tak więc do refektarza wchodzi się obecnie przez dawny portal główny do katedry. Niedawno odnowione renesansowe wejście do refektarza utrzymane jest w oliwkowym odcieniu zieleni i kunsztownie zdobione złoconymi elementami roślinnymi. Na belkowaniu znajduje się inskrypcja:
HAEC PORTA TRANSPORTATA PER M(ICHAELEM) A(NTONIUM) H(ACKI) A(BBATEM) O(LIVENSEM) S(ERENISSIMAE) R(EGIAE) M(AJESTATIS) S(ECRETARIUM) P(ORTORIORIUM) P(RUSSICORUM) COMMISSARIUM GENERALEM ET PER EUNDEN EXORNATA ANNO 1689
Ten portal został przeniesiony przez Michała Antoniego Hackiego, opata oliwskiego, sekretarza Jego Królewskiej Mości, Generalnego Komisarza pruskich ceł portowych i przez niego przyozdobiony w roku 1689.
W niszy zwieńczenia umieszczono figurę Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Na szczycie zaś znajduje się herb Aleksandra Kęsowskiego – „poraj”.
Wielki Refektarz z założenia miał być miejscem bardzo reprezentacyjnym dla opactwa oliwskiego. Klasztor był odwiedzany przez wiele znamienitych postaci ze świata polityki, arystokracji i kościoła. Twórcą pomieszczenia i sklepienia refektarza najprawdopodobniej w latach 1593 – 1594 był gdański budowniczy Bartłomiej Piper. Zgodnie z informacją z kronik oliwskich wielki refektarz oddano do użytku dnia 6 sierpnia 1594 roku. Refektarz to prostokątne pomieszczenie o bokach długości 9,5 m X 22 m, zasklepione gwiaździście, dwunawowe. Zdobione złotymi gwiazdami sklepienie wspiera się na trzech kolumnach wykonanych z piaskowca. Umieszczone na ścianach wsporniki przybierają postaci aniołków trzymających tarcze herbowe znanych rodów pomorskich, którzy wspierali klasztor w odbudowie zniszczeń roku 1577. Wiele herbów znanych jest z ołtarzy i epitafiów w katedrze. Warto zwrócić uwagę na oryginalną szesnastowieczną ceramiczną posadzkę. Ściany pomieszczenia wyłożono dębową boazerią, nad którą biegnie fryz portretowy opatów oliwskich. Na obrazach nieznany malarz przedstawił portrety wszystkich pięćdziesięciu opatów oliwskich, którzy rządzili klasztorem do roku 1740. Bardzo dobrze, że zadbano o umieszczenie napisów z imieniem i okresem urzędowania opata, gdyż można odnieść wrażenie, iż twarze pierwszych kilkudziesięciu opatów niezbyt różnią się od siebie. Prawdopodobnie tylko trzynastu ostatnich opatów w ciągu portretów to studium portretowe z natury. Portret ostatniego z polskich opatów Jacka Rybińskiego nie istnieje, pozostała tylko pusta rama z podpisem OLIVAM FELICITER GUBERNANS (Oliwą szczęśliwie rządzący). Fryz portretowy powstawał w połowie XVIII wieku i zawiera liczne błędy chronologiczne.
Nad portretami, w łukach znajduje się osiem obrazów przedstawiających życie patrona klasztoru oliwskiego – św. Bernarda z Clairvaux. Autorem malowideł jest nieznany artysta, być może Wenzel, na którego wskazuje okres powstania prac, a więc połowa XVIII wieku.
Malowidła ścienne chronologicznie zaczynają się od ściany zachodniej refektarza i przedstawiają:
- 1. Proroczy sen o powołaniu św. Bernarda.
- 2. Wizja św. Bernarda o narodzinach Pana.
- 3. Wstąpienie św. Bernarda do klasztoru w Citeaux.
- 4. Św. Bernard karmiony przez Maryję jej mlekiem.
- 5. Św. Bernard błogosławiący chleby dla chorych.
- 6. Św. Bernard dyktuje list do brata Roberta.
- 7. Św. Bernard nawracający księcia Wilhelma z Akwitanii.
- 8. Św. Bernard pocieszany przez Chrystusa Ukrzyżowanego.
Ściana okienna została przyozdobiona cyklem 36 medalionów, związanych z cnotami chrześcijańskimi. Każde z malowideł ściennych zawiera łaciński opis, mający pomóc odbiorcy w interpretacji symboli na freskach.
W ścianie zachodniej refektarza znajduje się niewielki otwór, jedyne bezpośrednie połączenie refektarza z kuchnią klasztorną, przez który podawano posiłki.
Wychodząc z refektarza widzimy miejsce, gdzie mnisi obmywali się przed i po posiłku, a także strzygli tonsury – charakterystyczne wygolone okrągłe miejsce na szczycie głowy. Miejsce to nazywa się lawatorium, czyli umywalnią. Pochodzi prawdopodobnie z drugiej połowy XIV wieku. Powstało na rzucie sześcioboku, wcinającego się do klasztornego wirydarza. Zasklepione gotyckim sklepieniem gwiaździstym, które pochodzi z końca XVI wieku. Na posadzce, w centralnym punkcie lawatorium, znajduje się studzienka, doprowadzająca niegdyś bieżącą wodę do umywalni. Na studzience ustawiono wykonane z brązu drzewko oliwne, z gałązek którego sączyła się woda. Niestety drzewko się nie zachowało do dzisiaj.
Powracając do ciągu krużganków mijamy drewniane drzwi, prowadzące do dawnej kuchni klasztornej. W obecnym kształcie pomieszczenie kuchenne pamięta koniec XVI wieku, kiedy to kuchnię zasklepiono i dobudowano kilka mniejszych komnat spełniających rolę spiżarni, wędzarni oraz pokojów dla pomocy kuchennej.
cdn…
Wojciech Stybor
Copyright © 2005 Wojciech Stybor. All rights reserved.