Charakterystyczne dla Gdańska były ciasne zaułki otaczające prawie każdy kościół Śródmieścia. Wojna zniszczyła większość z nich. Za najlepiej zachowany można uznać Zaułek Świętojański (dziś „Zachariasza Zappio”). Częściowo zachowały dawny charakter zaułki: Farny (dziś „Plebania”), Św. Katarzyny (dziś „Katarzynki”), Mniszek („Brygidki”) i Św. Piotra (od niedawna „Ormiański”). W pewnym stopniu można do nich zaliczyć także dawne dziedzińce szpitalne przy kościołach Bożego Ciała i Św. Ducha (dziś szkoła). Niezwykle ciekawa jest historia ich nazw. Oto parę przykładów.

Zaułek Farny

Zaułek Farny
Zaułek Farny

W dokumencie z 1342/3 r. nadającym Gdańskowi prawo chełmińskie, przewidziano działkę pod plebanię, kościół Mariacki i cmentarz.  W 1350 5. jedną z działek określono jako „przy cmentarzu kościoła Mariackiego (bi unzer vrouwen kerkhove), od strony szkoły, między dwiema innymi parcelami”.  Zapis odnosi się do uliczki przy kościele, która jak widać nie miała jeszcze nazwy.  W 1353 r. było to „koło Plebanii” (circa dotis), w 1378 „poprzeczna” (dwergaz). Przykościelny cmentarz był ogrodzony, do dziś zachowała się tzw. brama Zakochanych, w rzeczywistości Cmentarna (Kirchhoff Thor) z 1519 r.  Jeszcze w latach 1625 i 1717 określano teren jako Cmentarz Farny (Pfarr Kirch Hoff), choć słowo Hoff może także oznaczać plac. Nazwę skrócono na Plac Farny (1822 Pfarrhoff), na koniec Przy Placu Farnym (1867 Am Pfarrhof). Po 1945 oddano to po polsku jako Plebanię. Lepszy byłby Zaułek Farny, z przywróceniem historycznego zakresu obowiązywania – dookoła kościoła.

Zaułek Brygidek

Zaułek Brygidek
Zaułek Brygidek

Uliczka powstała jako dojście do Dworu Pokutnic (1394: hoff der busserinnen), późniejszego Dworu Mniszek (Nonnenhof) i tak ją odtąd nazywano – od założonego w 1396 r. klasztoru św. Brygidy. O dawnej zabudowie przypomina domek nr 14 z XVIII w. z ryglowym pięterkiem, służący dziś jako hostel (drugi dom w głębi uliczki jest powojenną fantazją). Uroczy zaułek, z widniejącą w oddali wieżą św. Katarzyny, emanuje atmosferą dawnych wieków. Warto pamiętać, że jest to końcowy odcinek uliczki, która zaczynała się na wprost głównego wejścia do kościoła, gdzie był numer 1. Numeracja szła okrężnie, zahaczając o domy po zachodniej stronie Mniszek, aż do dzisiejszego wylotu na tę ulicę. Tu przeskakiwała na drugą stronę (stąd nr 13 i 14), by biec dalej w stronę kościoła, któremu w 1853 r. przydzielono końcowy nr 17, widoczny do niedawna na niepotrzebnie zdjętej tabliczce. Dzisiejsze przypisywanie kościołowi św. Brygidy adresu „Profesorska” 17 jest nieporozumieniem. Nazwa Brygidki jest zgodna z historią, ale logiczny byłby tutaj Zaułek Brygidek.

Zaułek Świętego Bartłomieja

Zaułek Św. Bartłomieja
Zaułek Św. Bartłomieja

Typowa dla dawnego Gdańska uliczka, otaczająca kościół „przeniesiony” z Młodego Miasta w 1456 r., powstała z dawnego cmentarza. Nazwę Cmentarz Św. Bartłomieja (St. Bartholomai-Kirchhof) nosiła do roku 1945, w którym zgodnie z historią stała się Zaułkiem św. Bartłomieja. Tę cenną nazwę należy chronić przed zmianami.  W malowniczym zaułku zachował się portal bocznej kruchty kościoła z 1647 r. z figurą Wiary i wersetem z Pisma Świętego: „Na którymkolwiek miejscu pamiątkę uczynię Imienia mego, przyjdę do ciebie i będę ci błogosławił”. Naprzeciwko przetrwały budynki dawnej szkoły św. Bartłomieja oraz plebanii, z barokowym portalem wewnątrz sieni.

Zaułek  Świętojański

Zaułek Świętojański
Zaułek Świętojański

Uliczka otaczająca kościół św. Jana, a właściwie plac, na którym stoi, był od początku związany z kościołem. Określano go jako Cmentarz Świętojański (1577 Johanniskirchhof), lub – do 1945 – Przy Kościele Św. Jana (1822 An der Johanniskirche). Tego rodzaju nazwy oddawano po polsku jako Zaułek, w tym przypadku Świętojański, ale w 1945 o tej uliczce zapomniano.  W 1999 roku nadano jej nazwę Zaułek Zachariasza Zappio – nie wiedząc, że zasłużony dobroczyńca kościoła w XVII wieku ma już swoją ulicę: Czopową. Prawidłową nazwą jest Zaułek Świętojański.

Zaułek Świętego Piotra

Zaułek św. Piotra
Zaułek św. Piotra

Uliczka obchodząca dookoła kościół Św. Piotra pojawiła się w 1385 r. jako Nowa za św. Piotrem (nova platea retro sanctum Petrum). W  1459 była to Mała św. Piotra (parva platea sacti Petri). Później rozróżniano: Cmentarz Św. Piotra (1822 St. Petri Kirchhof) lub Przy Kościele Św. Piotra (1940 An der Petrikirchhof) – wokół kościoła i Zaułek Pompowy (1822 Pumpengang) – wylot na Lastadię. W 1945 r. pierwszy odcinek otrzymał nazwę Św. Piotra, a drugi Św. Pawła. Rok potem zmieniono to na Farną, a później włączono do Św. Piotra. Do niedawna cały zaułek zachowywał Św. Piotra w nazwie.  Przemianowanie go na Zaułek Ormiański przekreśliło ponad 600-letnią historię. Skupioną przy kościele społeczność ormiańską można było uczcić nie wyrzucając prastarej tradycji na śmietnik.

Andrzej Januszajtis, Stowarzyszenie Nasz Gdańsk

 

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *