Jednym z patronów ulic Dolnego Wrzeszcza jest Jan Ostroróg – doradca dwóch polskich władców z dynastii Jagiellonów: Kazimierza Jagiellończyka i jego syna, Jana Olbrachta. Pisarz i publicysta, autor dzieła pt. „Monumentum pro Reipublicae ordinatione”. Również wysoki urzędnik ziemski: najpierw kasztelan międzyrzecki, potem kasztelan poznański, tuż przed śmiercią wojewoda poznański.
Patriota, rzecznik suwerenności Polski, zdecydowany przeciwnik wpływów niemieckich w naszym kraju. Urodził się w 1436 r. w Ostrorogu w ob. powiecie szamotulskim w Wielkopolsce, w rodzinie szlacheckiej herbu Nałęcz. Był synem Stanisława, wojewody poznańskiego i Beaty z Bystrzycy.
W młodości studiował na uniwersytetach we Wiedniu, Erfurcie i w Bolonii; na tym ostatnim w 1459 r. otrzymał tytuł doktora obojga praw. Do kraju powrócił w 1462 r. Jego żoną została Helena, księżniczka raciborska, córka Wacława II Raciborskiego, z którą miał dwóch synów: Wacława i Stanisława. Zmarł w 1501 r. w Grodzisku Wielkopolskim.
Jak podaje Ignacy Chrzanowski w „Historii literatury niepodległej Polski” wspomniany przeze mnie we wstępie utwór „Monumentum pro Reipublicae ordinatione” (czyli „Memoriał w sprawie uporządkowania Rzeczpospolitej” albo „Memoriał o urządzeniu Rzeczpospolitej”) – składający się z krótkich artykułów – powstał „w przededniu sejmu nowokorczyńskiego” w 1475 r. Jest pierwszym polskim dziełem literackim, „na którym humanizm wycisnął bardzo silne piętno także i pod względem treści”, utworem ożywionym „w znacznej części duchem już nie średniowiecznym, tylko nowożytnym.” Chrzanowski dodaje, iż „uwydatnia się w nim walka z powagami, a mianowicie krytyka państwa i krytyka Kościoła”. Jest pierwszym „silnym głosem żądającym dokonania różnych zmian w państwie polskim (…) jest początkiem naszej literatury politycznej”.
O nowatorstwie „Monumentum” świadczy również świadome nawiązanie w nim przez autora do nauki Cycerona „o obowiązkach patriotycznych”. Ostróg – powołując się na tegoż rzymskiego myśliciela, zarazem pisarza i polityka z I wieku p.n.e. wzywał swych rodaków, by stawiali dobro ojczyzny ponad dobrem własnym. Głosił on : „Pokażcie swymi słowami i czynami, że kochacie ojczyznę więcej niż samych siebie, rzecz pospolitą więcej niż prywatną, więcej niż własne dzieci, niż własnych braci (…) jeżeli zaś dobro powszechne dozna uszczerbku, to i pomyślność prywatna pójdzie na marne i runie”. Myśl tę rozwinie w szesnastym stuleciu słynny pisarz i kaznodzieja, Piotr Skarga.
Ostroróg wskazywał na konieczność przeprowadzenia gruntownej reformy państwa polskiego. Nawoływał do zmian w prawodawstwie, sądownictwie, wojsku – był zwolennikiem wprowadzenia obowiązkowej służby wojskowej. Jako „zapalony wielbiciel literatury i nauki rzymskiej” – jak określa go Ignacy Chrzanowski – uważał prawo rzymskie za najlepsze i postulował, by ów system prawny wprowadzić w naszym kraju. Żądał, by wszystkie stany podlegały prawu krajowemu. W ówczesnej rzeczywistości bowiem prawu temu nie podlegali mieszczanie: „rządzili się prawem niemieckim”. Też o porady prawne zwracali się do miast niemieckich, głównie do Magdeburga i Lubeki.
Ostroróg krytykował również zależność świeckiego władcy od hierarchów kościelnych: „król polski nie powinien znać nad sobą żadnej zwierzchności prócz Boga”. A także podległość polskiej hierarchii kościelnej władzy w Rzymie: „Polska, chociaż powinna zostać posłuszną papieżowi w rzeczach wiary, może i powinna sama rządzić swoim Kościołem katolickim”. To król polski powinien mieć prawo mianowania polskich biskupów, a nie papież. Ostroróg był ponadto przeciwny wnoszeniu różnych danin, podatków wobec papiestwa oraz posiadaniu przez duchowieństwo osobnych przywilejów. Domagał się, by zakony przejęły pełną opiekę nad ubogimi i niepełnosprawnymi. Krytykował głoszenie kazań w języku niemieckim w polskich świątyniach oraz rozstrzyganie spraw dotyczących polskich duchownych przez sąd papieski. Podobnież postulował wprowadzenie języka polskiego w urzędach, zniesienie dziedziczności urzędów, jak również umocnienie władzy monarszej.
Zdaniem Ignacego Chrzanowskiego „wybitną cechą jego pisma” jest „wielka duma narodowa” tegoż twórcy. „Zdając sobie już jasno sprawę, że Polska to naród wielki i potężny (…) szczyci się tym, że jest Polakiem, a tu i ówdzie popada nawet w szowinizm, odzywając się z niechęcią o cudzoziemcach”.
„Monumentum pro Reipublicae ordinatione” (wg strony www.polskietradycje.pl pełna nazwa dzieła brzmi: „Monumentum pro comitiis generalibus regni sub rege Casimiro pro Reipublicae ordinatione congestum”) doczekało się wielu wydań. Jego wersja dłuższa ukazała się po raz pierwszy w 1818 r. w „Pamiętniku Warszawskim”, redagowanym przez F. Bendkowskiego, zaś wersja krótsza – po raz pierwszy w 1884 r. – pod tytułem „Peroratio domini Ostroróg coram domino Apostolico” została zawarta w publikacji A. Pawińskiego „Jana Ostroroga żywot i pismo > O naprawie Rzeczypospolitej <. Studjum z literatury politycznej XV wieku”.
Jan Ostroróg był świadkiem wydania Przywileju Piotrkowskiego w 1496 r. przez ówczesnego polskiego władcę, Jana Olbrachta. Przywilej ten był zbiorem przepisów prawnych, które polepszały sytuację prawną szlachty, ograniczając jednocześnie prawa mieszczan i chłopów. Statut ten został wprowadzony tuż przed planowaną przez króla wyprawą mołdawską. Monarsze zależało bowiem na uzyskaniu poparcia jego planów wojennych przez szlachtę.
Jan Ostroróg jest patronem ulic w niektórych polskich miastach, a także osiedla w Poznaniu.
Pisząc powyższy tekst korzystałam z:
- „Historii literatury niepodległej Polski” Ignacego Chrzanowskiego
- Wikipedii
- www.polskietradycje.pl
