Tym razem chciałabym przybliżyć sylwetkę Joachima Lelewela – polskiego historyka, cenionego pedagoga oraz działacza politycznego żyjącego na przełomie XVIII i XIX w. i będącego patronem jednej z gdańskich ulic.
Poniższy artykuł napisałam korzystając z Wikipedii, internetowej wersji Encyklopedii PWN: www.encyklopedia.pwn.pl oraz kilku audycji z cyklu „Historia żywa” emitowanych w 2021 i 2022 r. w I Programie Polskiego Radia , w których dzieje naszego kraju przybliża prof. Andrzej Nowak.
Joachim Lelewel pochodził ze spolonizowanej rodziny pochodzącej z Austrii, która w XVII w. przeniosła się do z Prus Wschodnich. Oryginalne nazwisko jego przodków brzmiało Loelhoeffel von Loewensprung. Dziadek Joachima, Henryk był nadwornym lekarzem Augusta III Sasa. Ojciec z kolei, Karol Maurycy z zawodu prawnik, otrzymał polski indygenat. Spolszczył też swoje nazwisko. Wstąpił do polskiej armii, w której dosłużył się stopnia kapitana. W latach 1778 – 1794 pełnił funkcję skarbnika Komisji Edukacji Narodowej.
Karol Maurycy poślubił Ewę Szelutę – Małynicką. Małżonkowie doczekali się trzech synów: Jana Pawła (inżyniera wojskowego i cywilnego, budowniczego, urbanistę, malarza, uczestnika powstania listopadowego), Joachima i Prota Adama Jacka (oficera wojsk Księstwa Warszawskiego, posła na Sejm Królestwa Polskiego).
Drugi syn Karola Maurycego, Joachim urodził się w Warszawie 22 III 1786 r. Studiował na Uniwersytecie Wileńskim, gdzie w 1815 r. został zatrudniony w charakterze zastępcy profesora historii. W tym samym roku przyczynił się do założenia w Wilnie „Tygodnika Wileńskiego”, pisma o charakterze naukowo – literackim, w którym debiutował Adam Mickiewicz.
Z kolei w latach 1819 – 21 Joachim Lelewel pracował na Uniwersytecie Warszawskim jako zastępca profesora bibliografii. W 1820 r. uzyskał doktorat na Uniwersytecie Jagiellońskim. Następnie powrócił do Wilna, gdzie w latach 1821 – 24 pracował na tamtejszym uniwersytecie jako profesor historii. Był cenionym wykładowcą; jego wykłady poświęcone dziejom Polski przyciągały tłumy studentów. Wspierał działalność słynnych tajnych wileńskich organizacji młodzieżowych, czyli „Filomatów” i „Filaretów”.
Wdzięczność dla swego profesora wyraził Adam Mickiewicz, pilny słuchacz jego wykładów, w swym wierszu pt. „Do Joachima Lelewela” napisanym w 1822 r., któremu nadał formę listu poetyckiego. Przyszły wieszcz nazwał w nim swego mentora „dziejopisem”, który „na świętym jaśniejąc urzędzie” „grzebiąc zapadłe wieków odległych ciemnoty, wykopuje z nich prawdy kruszec szczerozioty”.
Lelewel dzięki wykładom głoszonym z katedry uniwersyteckiej stał się wkrótce symbolem idei demokratycznych., Dzieje Polski interpretował w duchu tradycji dawnej Rzeczypospolitej; tradycji ustroju parlamentarnego, w którym bardzo ważną rolę odgrywał głos narodu. Lelewel upominał się także o poprawę sytuacji chłopów, w tym o przyznanie im prawa do udziału w życiu politycznym.
W 1824 r. został usunięty z uczelni przez władze carskie. Wyjechał z Wilna, zamieszkał w Warszawie. Pracował tam jako urzędnik.
W 1818 r. został członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie, utworzonego w 1800 r. (działającego do 1832 r.) skupiającego polskich uczonych i literatów.
W Warszawie zaangażował się w działalność polityczną. W 1828 r. został wybrany posłem na sejm Królestwa Polskiego.
Cieszył się widocznie już wtedy wśród elit Królestwa Polskiego wielką estymą, skoro w 1830 r. przed wybuchem planowanego powstania spiskowcy zasięgali jego opinii w sprawie planowanych działań.
W grudniu 1830 r. Joachim Lelewel został członkiem Wydziału Wykonawczego Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego. Rada Administracyjna (istniejąca od 1815 r.) była organem władzy wykonawczej tego kadłubowego państewka zależnego od Rosji; wraz z wybuchem powstania listopadowego „uznała się za nieustającą, (…) dokooptowała członków sejmu i Towarzystwa Patriotycznego i przekształciła się w organ władzy powstańczej” (Wikipedia). Wydział Wykonawczy powołano 1 XII 1830 r. Dwa dni później rozwiązano Radę Administracyjną; jej obowiązki przejął pięcioosobowy Rząd Tymczasowy, którego prezesem został ks. Adam Jerzy Czartoryski. Decyzją dyktatora powstania, gen. Józefa Chłopickiego 21 XII tegoż roku organ ten przekształcił się w Radę Najwyższą Narodową. Przestała ona istnieć 29 I 1831 r. kiedy powołano Rząd Narodowy z ks. Adamem Jerzym Czartoryskim na czele. Joachimowi Lelewelowi powierzono w nim kierownictwo Wydziału Wyznań Religijnych, Oświecenia i Sprawiedliwości. Pełnił tę funkcję do lipca 1831 r.
Był także jednym z posłów sejmu powstańczego (który z niewielkimi przerwami obradował od 18 XII 1830 r. do 23 IX 1831 r.) oraz przewodniczącym sejmowej Komisji Praw Organicznych i Administracyjnych.
W czasie powstania listopadowego Lelewel zasłynął jako współtwórca hasła „Za naszą i waszą wolność”, które w dwóch językach: polskim i rosyjskim widniało na powstańczych sztandarach; miało zachęcać Rosjan do walki z caratem poprzez przyłączenie się do powstańców.
Joachim Lelewel objął funkcję prezesa Towarzystwa Patriotycznego, utworzonego 1 XII 1830 r. z inicjatywy członków sprzysiężenia Piotra Wysockiego (odpowiedzialnych za wybuch powstania listopadowego w nocy z 29 / 30 XI 1830 r. ). W szeregach Towarzystwa Patriotycznego znaleźli się działacze o poglądach radykalnych, będący zwolennikami fundamentalnych reform społecznych, domagający się przywrócenia niepodległej Polski w jej granicach z 1772 r. (czyli sprzed I rozbioru).
25 I 1831 r. pod naciskiem Towarzystwa Patriotycznego sejm uchwalił detronizację cara Mikołaja I (który do tej pory był również koronowanym władcą Królestwa Polskiego). Joachim Lelewel był jednym z sygnatariuszy aktu detronizacji. Członkowie Towarzystwa Patriotycznego domagali się zintensyfikowania działań zbrojnych ze strony wojsk powstańczych. W okresie kryzysu militarnego opowiadali się za kontynuacją walki. W tym celu organizowali masowe demonstracje w Warszawie. W czasie jednej z nich, mającej miejsce 15 VIII 1830 r. doszło do samosądów na szpiegach Rosji oraz dawnych generałach wielkiego księcia Konstantego (namiestnika Królestwa Polskiego). Stało się to powodem rozwiązania Towarzystwa przez ówczesnego dyktatora powstania, Jana Krukowieckiego.
Joachim Lelewel po klęsce powstania listopadowego znalazł się na liście osób skazanych przez władze carskie na karę śmierci (wyrok ogłoszono zaocznie w 1834 roku). Uniknął aresztowania udając się na emigrację. 5 X 1831 r. wraz z oddziałami powstańczymi (pod dowództwem ostatniego naczelnika powstania, gen. Macieja Rybińskiego) przekroczył granicę Królestwa Polskiego i Prus.
Wojskom powstańczym towarzyszyli wtedy członkowie władz powstańczych (rządu i sejmu), liczni politycy; również znani poeci: Wincenty Pol i Seweryn Goszczyński.
Joachim Lelewel już wkrótce dotarł do Paryża. Na emigracji nie zaniechał działalności politycznej. Stanął na czele założonego przez siebie w stolicy Francji 8 XII 1831 r. Komitetu Narodowego Polskiego, w którego szeregi wstępowali polscy emigranci o poglądach demokratycznych. KNP był ugrupowaniem polskiej emigracji opozycyjnym w stosunku do monarchistycznego obozu konserwatywno – liberalnego zwanego „Hotel Lambert”, któremu przewodził ks. Adam Jerzy Czartoryski.
W lutym 1832 r. z KNP wystąpili działacze o bardziej radykalnych poglądach tworząc własne ugrupowanie – Towarzystwo Demokratyczne Polskie.
W grudniu 1832 r. Komitet Narodowy Polski pod naciskiem dyplomacji rosyjskiej został rozwiązany przez władze francuskie za publikację odezwy „Do Braci Rosjan!”, nawołującej Rosjan do walki z caratem wespół z Polakami.
28 XII 1832 r. Lelewel założył Komitet Zemsta Ludu, którego zadaniem było zorganizowanie wyprawy zbrojnej na teren Królestwa Polskiego i wywołanie tam rewolucji. Miała to być pierwsza, od czasu klęski powstania listopadowego, akcja zbrojna na tym terenie. Jej dowodzenie objął płk. Józef Zaliwski, członek sprzysiężenia Piotra Wysockiego, powstaniec listopadowy. Zanim jednak do tego doszło emisariusze emigracyjni, którzy mieli wesprzeć wyprawę Zaliwskiego , dotarli najpierw do Galicji. Wydawała się bowiem terenem bezpieczniejszym od Królestwa Polskiego, w którym zresztą w 1833 r. władze carskie wprowadziły stan wojenny. Jednocześnie Galicja graniczyła z Królestwem Polskim. „Mogła więc wydawać się niezłym przyczółkiem do wznowienia akcji konspiracyjnej lub nawet powstańczej” (prof. Andrzej Nowak).
Z Galicji spiskowcy mieli przedostać się na teren Królestwa Polskiego. Zaliwski liczył tam na masowe wsparcie dla swej inicjatywy zbrojnej ze strony miejscowej ludności. Niestety akcja ta została bardzo słabo przygotowana pod względem strategicznym, co z góry skazywało ją na porażkę. Władze austriackie wespół z rosyjskimi szybko stłumiły powstanie, a wielu jego uczestników skazano na śmierć lub zesłanie. Zaliwski znalazł się w austriackim więzieniu.
W lipcu 1833 r. Lelewel został wydalony z Francji, osiadł w Brukseli.
W 1834 r. zaangażował się w działalność półtajnej polskiej organizacji emigracyjnej o nazwie Młoda Polska, założonej 12 V 1834 r. w szwajcarskim Bernie. Miała ona charakter demokratyczno – republikański. Jej członkowie podjęli współpracę z Młodą Europą Giuseppe Mazziniego – międzynarodową organizacją o charakterze rewolucyjnym.
Lelewel wszedł w skład Komitetu, który kierował Młodą Polską. Jej działacze mieli wpływ na utworzenie w Krakowie 11 II 1835 r. m. in przez Szymona Konarskiego Stowarzyszenia Ludu Polskiego – która „okaże się najbardziej rozgałęzioną, najlepiej zorganizowaną konspiracją na terenie zwłaszcza zaboru rosyjskiego” (prof. Nowak).
Joachim Lelewel był również członkiem Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich utworzonego w Paryżu w marcu 1832 r.
W 1837 r. działacz ten założył i kierował Zjednoczeniem Emigracji Polskiej (które istniało do 1846 r.), w którego skład weszło większość działaczy wspomnianego wcześniej przeze mnie Towarzystwa Demokratycznego Polskiego.
Zjednoczenie Emigracji Polskiej zakładało odbudowę Polski w granicach przedrozbiorowych – w wyniku zbrojnego powstania; przeprowadzenie reformy uwłaszczeniowej oraz wprowadzenie ustroju demokratycznego w przyszłym państwie polskim. W 1846 r. Lelewel sam wstąpił w szeregi Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, które w międzyczasie stało się jednym z najważniejszych stronnictw politycznych polskiej Wielkiej Emigracji. Założyli je działacze o poglądach radykalnych, którzy uważali, że Polacy powinni wywalczyć niepodległość własnymi siłami – bez oczekiwania na wsparcie mocarstw zachodnich – czym różnili się od członków obozu konserwatywno – liberalnego.
Uważali też, że nie da się przywrócić niepodległego państwa bez szerokiego poparcia chłopów. Z tego powodu postulowali ich uwłaszczenie bez konieczności płacenia przez nich odszkodowania szlachcie za otrzymaną ziemię.
Przyszła Polska miała być republiką demokratyczną, jednolitą etnicznie. Stąd program TDP zyskał u swych przeciwników politycznych opinię „demokratycznego nacjonalizmu”. Ostro krytykowali go zwolennicy odrodzonej Polski, jako wspólnoty wieloetnicznej i wielokulturowej.
Członkowie TDP, w tym Joachim Lelewel, wierzyli w „braterstwo ludów”, dążąc do współpracy z rewolucjonistami i ruchami demokratycznymi z innych krajów europejskich. Wynikało to z naiwnej wiary, że różne narody „znajdujące się pod władzą systemów absolutystycznych wystąpią przeciwko nim i upomną się o prawo narodu pozbawionego swego państwa, czyli Polaków i pomogą mu w odzyskaniu niepodległości. Polska powinna walczyć bez przerwy, pobudzając inne narody do walki, licząc, że w końcu wybuchnie ogólna rewolucja ludów” (prof. Nowak).
W czasie trwania Wiosny Ludów, czyli swego rodzaju ogólnoeuropejskiej rewolucji, jaka miała miejsce w latach 1848 – 1849 Polacy mogli przekonać się o utopijności idei braterstwa ludów. Drugie rozczarowanie wiązało się z bezsilnością narodu polskiego wobec władz zaborczych: niemożliwe okazało się przeprowadzenie kolejnego powstania na ziemiach polskich.
Joachim Lelewel po upadku Wiosny Ludów wycofał się z czynnego życia politycznego. Mieszkając w Brukseli poświęcił się wyłącznie nauce. Otaczany był powszechnym szacunkiem, traktowany jak żywa legenda ruchu demokratyczno – wolnościowego, także ruchu antycarskiego. Odwiedzany był wtedy przez różnych znanych europejskich działaczy politycznych np. Aleksandra Hercena, rosyjskiego pisarza, myśliciela i polityka, a nawet słynnego filozofa, Karola Marksa.
Joachim Lelewel nie założył rodziny. Zmarł 29 V 1861 r. w Paryżu, na cmentarzu Montmartre. W 1929 r. jego szczątki sprowadzono do Wilna i pochowano na cmentarzu na Rossie.
Historyk ten w swej pracy naukowej zajmował się rożnymi epokami w dziejach ludzkości; jego publikacje dotyczyły zarówno historii Polski, jak i historii powszechnej. np.: „Dzieje starożytne”(1818 r.), „Badania starożytności we względzie geografii” (1818 r.), ”Dzieje starożytne Indii” (1820 r.), ”Pythéas de Marseille et la géographie de son temps” (1836 r.), „Narody na ziemiach słowiańskich przed powstaniem Polski” (1853 r.); „Historyczny rozbiór prawodawstwa polskiego cywilnego i kryminalnego do czasów jagiellońskich” (1827 r.), „Dzieje Litwy i Rusi aż do unii z Polską w Lublinie”(1839), „Géographie du Moyen – Âge”(t. 1 – 5 1839 – 57 r. ), „Panowanie Stanisława Augusta” (1818), „Historyczna paralela Hiszpanii z Polską w w. XVI, XVII, XVIII” (napisana 1820 r., wyd. 1831 r.), „Trzy konstytucje polskie 1791, 1807, 1815” (1831 r.).
Historyk ten opracował całość dziejów Polski w kilku ujęciach: „Dzieje Polski potocznym sposobem opowiedziane” (1829 r.), z kontynuacją „Polska odradzająca się” (1837 r.), „Geografia. Opisanie krajów polskich” (1858 r.), „Historia polska do końca panowania Stefana Batorego” (1863), „Histoire de Pologne”(t. 1 – 2 1844 r., wyd. polskie: „Uwagi nad dziejami Polski i ludu jej” 1855 r.).
Z zakresu historii powszechnej napisał pionierski w polskiej historiografii „Wykład dziejów powszechnych” (t. 1 – 4 1850 r.).
„W swoich pracach stosował republikańską wykładnię dziejów Polski, za których naczelną zasadę uważał ideę gminowładztwa, w czym widział źródła swoistości rozwojowej narodu (…) Proces dziejowy przedstawiał w ujęciu społecznym i całościowym, uwzględniając wszystkie dziedziny życia narodu, w czym zbliżał się do najlepszych europejskich historyków.” („Encyklopedia PWN”). Poglądy te wywarły przemożny wpływ na polskich demokratów w XIX w.
Lelewel poświęcił również uwagę metodologii badań, zapoczątkowując ten typ refleksji w polskiej historiografii, o czym świadczy publikacja pt. ”Historyka” (1815 r.). Zasłynął również jako jeden z najsłynniejszych europejskich numizmatyków.
Jego główne prace wydano w zbiorze: ”Polska, dzieje i rzeczy jej” (t. 1 –13 i 16 – 20 1851 – 1868 r.) oraz w wydaniu pt. Dzieła”(t. 1 – 8 i 10 1957 – 1972 r.). Po II wojnie światowej opublikowano także korespondencję Lelewela w opracowaniu H. Więckowskiej pt. ”Listy emigracyjne…” (t. 1 – 6 1948 – 56).
Zainicjowana przez Joachima Lelewela szkoła lelewelowska (nurt kładący nacisk na republikańską syntezę dziejów Polski) wywarła silny wpływ na rozwój polskiej historiografii. M. in na podstawie prac naukowych Lelewela w latach 1842 – 1852 powstały w Poznaniu „Starożytności Polskie. Ku wygodzie czytelnika porządkiem abecadłowym zebrane” – dwutomowa praca zbiorowa, pierwsza polska encyklopedia historyczna napisana przez przedstawicieli tej szkoły: Jędrzeja Moraczewskiego, Emila Kierskiego, Antoniego Poplińskiego i Jana Konstantego Żupańskiego.
