Dzisiejsza Wielka Aleja (oficjalnie zwana Aleją Zwycięstwa) to dwa ciągi jezdniowe po trzy pasy każdy, torowisko i chodnik ze ścieżką rowerową. Do tego dochodzi Trakt Konny. Jednak nie zawsze tak było i układ tej zabytkowej alei zmieniał się na przestrzeni lat.
Na tej pocztówce na przykład mamy jezdnię, torowisko i dwa ciągi spacerowe. Ale kobiety spacerują sobie między torowiskiem a aleją. Które więc lipy są historyczne w dzisiejszej alei i który układ jest pierwotny?
Sadzenie drzew zakończono w 1770 roku i była to jedna szeroka jezdnia, po której posuwały konie i taradajki, a po bokach miała dwie spacerowe alejki. I była to nitka odpowiadająca obecnemu kierunkowi do Gdańska. I ten układ – powiedziałabym – jest najbardziej pierwszy.
Obecnie żadna z alei spacerowych nie jest czynna, poza jednym fragmentem, z którego nikt nie korzysta. Na zdjęciu niżej z prawej strony za drzewami biegnie Trakt Konny. W tej alei spacerowej chodnik jest położony na odcinku między Smoluchowskiego a Tuwima. Jednak rozpoczyna się on znikąd i biegnie donikąd, można ewentualnie postać przy obelisku Gralatha.
I teraz uwaga. W roku 1890 zbudowano w ciągu jezdni odrębne torowisko, z którego sześć lat później zaczęły korzystać tramwaje elektryczne. Było ono blisko ścieżki spacerowej. I to jest to, co widać na pocztówkach:
W 1926 r. dokonano zmiany układu (cały czas mówimy o nitce do Gdańska). Tory przesunięto na środek. Zrobiły się dwa wygodne ciągi komunikacyjne w oba kierunki, z torowiskiem pośrodku + pasma rowerowo-spacerowe po bokach. Torowisko 7,2 m, jezdnie 5,5 m, alejki po 2.1 m.
Ten układ przetrwał do 1972 r. Wówczas zbudowano drugą nitkę w kierunku Wrzeszcza. Zabrano pod nią część parku Steffensów i cmentarzy. Powstał również chodnik i po nim można się przemieszczać. Obie stare alejki spacerowe zostały wyłączone z użytku. Drzewa przy chodniku zatem pochodzą z cmentarzy i nigdy nie tworzyły Wielkiej Alei przed wojną.
Po utworzeniu nowego kierunku zamknięto starą część i znowu przesunięto torowisko bliżej środka, ale już innego środka – bliżej dawnej alejki spacerowej. W ten sposób mamy dwie nitki w różne kierunki, każda po trzy pasma, dwa nieczynne ciągi spacerowe (jeden oddziela Trakt Konny, drugi oddziela torowisko od nowej jezdni) i chodnik w nowej części, aktualnie ze ścieżką rowerową. Miejscami nawet trzeba zejść do parku, bo rowerzyści zajmują całą przestrzeń i jest to dowód na stopniową zmianę funkcji alei – coraz bardziej staje się ona przejezdna, coraz mniej spacerowa.
Wielka Aleja Lipowa zamknięta była dwoma kompozycjami: z jednej strony kościołem św. Bartłomieja wraz z ogrodem Irrgarten, z drugiej dworem i parkiem Uphagena Mon Plaisir. Za czasów zaborczych była uważana za najdłuższą i najokazalszą aleję w Niemczech. Aleja ma określoną formę i rytm nasadzeń. Ten układ jest najważniejszy, bo drzewa można dosadzić. Niestety, po wojnie wiedza o ogrodach została utracona. Stąd Wielka Aleja zieje przeraźliwymi pustkami, a drzewa usychają.
